است؛ حال مطلق تصوير آن حرام است كه فتواى شيخ اعظم و ديگران است يا خصوص ايجاد مجسمه آن حرام است كه فتواى امام راحل و ديگران است. و وقتى كه حكم اصلى شد، تنها در موارد خاصى حرمت برداشته مى‌شود و آن در فرض ضرر است كه در مواردى تحريم يا ايجاب ضررى با قانون نفى ضرر رفع مى‌شود، و نيز در فرض عسر و حرج و فرض ضرورت است كه به قدرت رفعِ ضرورت، جايز مى‌گردد، يا از باب مقدمه واجب مهم‌تر، به شرط مقدمه منحصر بودن، حرمتش برداشته مى‌شود، حتى شايد واجب گردد، مثل هر وجوب و حرمت اصلى و واقعى و اوّلى اسلام كه در اثر اكراه و اضطرار و عسر و حرج و مانند آن قابل رفع واقعى يا ظاهرى است، وگرنه در مواقع عادى و نبود عروض يكى از عناوين فوق و مانند آنها، حرمت ايجاد مجسمه مقطوع است.

بخش سوم: تصوير غير حيوانات‌

اين بخش از بحث درباره تصوير غير حيوانات است؛ اعم از نباتات و جمادات، اجسام سفلى و اجرام علوى؛ اعم از ايجاد مجسمه آنها يا مطلق تصوير ولو مجرد نقش و كشيدن عكس آنها.

درباره حكم شرعى اينها دو نظريه وجود دارد:

1. طبق نقل علامه در مختلف‌ عده‌اى مطلق تصوير حيوان و غير حيوان، مجسمه و غير مجسمه را حرام دانسته‌اند و عده‌اى خصوص ايجاد مجسمه همه موجودات را حرام دانسته‌اند ولو جاندار نباشند.[1] طبق اين نظر تصوير غير حيوان هم فى الجمله حرام است. دليل اين نظر اطلاق برخى روايات است.

اين استدلال ناتمام است زيرا رواياتى داريم كه صريحاً بر جواز تصوير غير جانداران دلالت دارند.

2. نظريه مشهور از جمله امام راحل، شيخ اعظم و صاحب‌ جواهر. جواز تصوير غير حيوان است مطلقاً (حتى ساختن مجسمه آنها، مثل مجسمه درخت، گل و ...). براى اين‌

[1]. مختلف الشيعه، ج 5، ص 44.