از مأمومين در شك و بعضى ديگر داراى يقين باشند، بايد، امام به مأمومى كه صاحب يقين است رجوع نمايد، بلكه بعد از آن كه امام رجوع به مأموم نمود، در صورتى كه برايش گمان حاصل شود، مأمومى كه شك دارد، بايد به امام رجوع نمايد و اگر براى امام جماعت گمان حاصل نشود، بنابر اقوا مأمومى كه شك دارد، نبايد به امام رجوع كند و بايد طبق وظيفه‌اى كه در شك دارد، عمل نمايد.

(1)

مسأله 4- اگر براى هر يك از امام و مأموم شكى عارض شود

، چنانچه شك هر دو يكى باشد، بايد هر دو طبق وظيفه‌اى كه در آن شك هست، عمل نمايند، كما اين كه اگر شك آنها مختلف باشد و بين دو شك ارتباطى نباشد، مثل آن كه يكى از آنها بين دو و سه شك نمايد و ديگرى بين چهار و پنج شك كند- در چنين صورتى- مأموم قهرا نمازش فرادا مى‌شود و هر دو بايد طبق وظيفه‌اى كه در شكّشان هست عمل كنند و امّا اگر بين دو شك ارتباط و قدر مشتركى باشد، مانند آن يكى از آنها بين دو و سه شك نمايد و ديگرى بين سه و چهار (شك داشته باشد)، در مثل اين مورد بايد هر دو بنا را بر قدر مشترك، مانند سه در مثال، بگذارند، زيرا مقتضاى رجوع كسى كه شك دارد به كسى كه ركعات نماز را حفظ كرده است، همين است، براى آن كه كسى كه شك در دو و سه دارد، معتقد است كه ركعت چهارم انجام نگرفته و نسبت به ركعت سوم شك دارد و كسى كه در سه و چهار شك دارد به وجود ركعت سوم معتقد است و نسبت به ركعت چهارم شك دارد، پس اوّلى (كه در وجود ركعت سوم شك دارد) در تحقق ركعت سوم به دوّمى (كه نسبت به آن يقين دارد) رجوع مى‌نمايد و دومى (كه نسبت به ركعت چهارم شك دارد) در اين كه هنوز ركعت چهارمى در بين نيست به اولى (كه نسبت به نفى ركعت چهارم يقين دارد) رجوع مى‌كند و نتيجه امر بناگذارى هر دو بر ركعت سوّم مى‌شود و احتياط آن است كه علاوه بر اين، نماز اعاده شود البته در تحقق احتياط براى اوّلى (كه بين دو و سه شك دارد) بنا را بر سه گذاشتن و خواندن نماز احتياط كفايت مى‌كند. به شرط آن كه شكش بعد از انجام هر دو سجده پيدا شده باشد.

(2) و از آن جمله است- شك در ركعات نماز مستحبّى، چه يك ركعتى باشد، مانند نماز وتر يا دو ركعتى كه مخيّر است بنا را بر اقلّ يا اكثر بگذارد، و اوّلى افضل است و اگر بنا گذاشتن بر اكثر نماز را باطل مى‌كند بايد بنا را بر اقلّ بگذارد.

اما شك در كارهاى نماز مستحبى، مانند شك در كارهاى نماز واجب است چنانچه در محل باشد بايد آن را انجام دهد و اگر محل آن گذشته باشد، اعتنا نمى‌كند و (در نماز مستحب) قضاى سجده فراموش شده و تشهد فراموش شده، واجب نيست، و سجده سهو در نماز مستحبّى در اثر پيدا شدن موجبات آن، واجب نيست.

(3)

مسأله 5- نمازهاى مستحبّى كه كيفيّت خاصّ يا سوره مخصوصى دارند

، مثل نماز شب دفن ميّت و نماز غفيله، در صورتى كه آن كيفيّت را فراموش كند، چنانچه برگشتن و جبران آن ممكن باشد، بايد برگردد و تدارك‌