* به پيامبر نسبت داده شده كه فرمود: اگر پس از من پيامبرى وجود مى‌داشت، البته كه عمر بن خطّاب بود[1].

يا فرمود: در امّت‌هاى پيشين كسانى مُحدَّث بودند، در امّتِ من اگر از آنها شخصى باشد، عمر بن خطّاب است‌[2].

و ديگر مبالغه‌گويى‌ها كه انگيزه‌ها و عوامل زيادى در وراى آنهاست.

بسى روشن است كه اگر ابوبكر و عمر به چيزى اختصاص يافته بودند به بيانِ احكام دست مى‌يازيدند و به پرسش از صحابه نمى‌پرداختند و ميان منقولات و آراى آنها اختلاف رخ نمى‌داد و در برابر نقل‌هاى ديگران و آراى صحابه از فتوايشان برنمى‌گشتند و امر بدانجا نمى‌رسيد كه عمر بگويد: «كُلُّ النّاس أَعْلَم مِن عُمَر»[3] (همه مردم از عمر داناترند) و در نقل ديگر هست كه گفت: «حتّي رَبّاتِ الحِجال»[4] (حتّى دوشيزگان در سراپرده‌ها).

بنابراين، در آغاز، تعبّد به حكمِ خدا و پيامبر، ضابط اصلى در شناخت احكام دانسته مى‌شد. همه، اين را مى‌دانستند و در اين فاصله از تاريخ اسلام اين امر بر هيچ كس پوشيده نبود و ابوبكر و عمر و ديگران مى‌دانستند كه در برابر نصّ نبايد اجتهاد كرد، هرچند بعضى جاها از اوامر پيامبر روى برمى‌تافتند ودر برابر نص اجتهاد مى ورزيدند.

ما به ضرورت مى‌دانيم كه:

[1] . سنن ترمذى 5: 619، حديث 3686؛ المستدرك على الصحيحين 3: 92، حديث 4495؛ مسند احمد 4: 154؛ فتح البارى 7: 51.

[2] . صحيح بخارى 3: 1279، حديث 3282( و جلد 3، ص 1349، حديث 3486)؛ صحيح مسلم 4: 1864، حديث 2398( ابن وَهْب گويد:« مُحَدَّثون» يعنى الهام شدگان)؛ سنن ترمذى 5: 622، حديث 3693( سفيان بن عُيَيْنه مى‌گويد:« مُحدَّثون» يعنى افهام شدگان)؛ سنن كبرى( نسائى) 5: 39، حديث 8119.

[3] . تفسير كشّاف 1: 258؛ شرح نهج البلاغه 1: 182؛ تفسير قُرطبى 14: 277 و ديگر منابع.

[4] . شرح نهج البلاغه 1: 182.