حصار بوعلی، مسجد جامع و تکیه ها

نویسنده (ها) : حسن موسوی زاده

آخرین بروز رسانی : پنج شنبه 21 آذر 1398

حصاربوعلی، مسجد جامع و تکیه‌ها \ masjed(d-e) jāmeʾ va te(a)ky(iy)ehā-ye hesār bū-ʾalī\ ، مسجد و دو تکیه در محلۀ حصاربوعلی.

مسجد جامع حصاربوعلی

این مسجد با مساحتی حدود 300 مـ2 در خیابان شهید باهنر (نیاوران)، ایستگاه قنات، تقاطع خیابانهای عسکریان و ناطقیان واقع شده است. به گفتۀ برخی از مردم محل، پیشینۀ این مسجد به اوایل دورۀ قاجار (ح 1200 ق/ 1786 م)، و به گفتۀ برخی دیگر به دورۀ ناصری بازمی‌گردد؛ اما بنابر سنت متداول دورۀ ناصری، ساختن مسجد و حسینیه و تکیه توسط مردم روستاهای شمیران رایج بوده است و احتمالاً این مسجد نیز در آن دوره به دست اهالی روستای حصار ـ بوعلی ساخته شده است («حصار ... »، بش‌ ؛ مهرپارسا، آشنایی ... ، 2؛ «گذری ... »، بش‌ ‌).
در 1347 ش مسجد جامع حصاربوعلی بازسازی شده است. امامت جماعت این مسجد از 1340 ش تا زمان تألیف این مقاله (1388 ش) بر عهدۀ آیت‌الله سید محمدتقی حکیم (ه‌ م) بوده است. در این مسجد تنها نماز مغرب و عشا به‌صورت جماعت برگزار می‌شود؛ اما در ماه رمضان همۀ نمازها به‌صورت جماعت است. در روزهای دوشنبه و پنجشنبه نیز کلاسهای شرح نهج‌البلاغه و تفسیر قرآن در این مسجد دایر است (همانجا؛ مهرپارسا، «آیین ... »).
مسجد جامع حصاربوعلی در دورۀ پیش از انقلاب اسلامی، به‌سبب نزدیکی آن به کاخ نیاوران، همواره زیر نظر مأموران امنیتی بود؛ ازاین‌رو، تبلیغات در این مسجد به روشهای مختلفی از قبیل سخنرانی در مجالس ترحیم، سوگواری و جشنهای مذهبی صورت می‌گرفت. از جملۀ سخنرانان این مجالس می‌توان به افرادی چون حجت‌الاسلام والمسلمین علی‌اکبر ناطق نوری، حجت‌الاسلام والمسلمین علی حجتی کرمانی، و شهید شیخ فضل‌الله محلاتی اشاره کرد. شماری از مبارزان این مسجد نیز در ضمن فعالیتهای خود در جریان انقلاب اسلامی و نیز دوران جنگ با عراق، به شهادت رسیدند (همو، آشنایی ... ، 3، 6).
در این مسجد هر سال در آغاز ماه رمضان، قاب عکسی قدیمی در کنار درِ ورودی مسجد نصب می‌شود. در چارچوب این قاب شمایلی از امام علی (ع) با شمشیری خون‌آلود و تصویری از قرآن که لکه‌های خون بر صفحات آن دیده می‌شود، تعبیه شده است. گفته می‌شود که این قرآن همان قرآنی است که در محراب محل شهادت امام علی (ع) بوده است و هم‌اکنون در موزۀ قاهره نگهداری می‌شود. در زیر این تصویر نیز ابیاتی با خط نستعلیق در سوگ امام علی (ع) نقش بسته است (همو، «آیین»).
از ویژگیهای این مسجد جامع می‌توان به برگزاری مراسم شب احیاء در آن اشاره کرد. شرکت‌کنندگان مراسم شب‌زنده‌داری ماه رمضان در مسجد جامع حصار ـ بوعلی، بیشتر جوانانی از محله‌های شمیران و حتى حومۀ تهران هستند که افزون بر شبستان مسجد و بالکن آن، تکیۀ بزرگ (نک‌ : دنبالۀ مقاله) ــ جنب مسجد جامع ـ و طبقۀ بالای تکیه را نیز مملو از جمعیت می‌کنند (همانجا).
برگزاری کلاسهای آموزشی قرآن و احکام دینی برای نونهالان و نوجوانان، کلاسهای کامپیوتر و نیز تشکیل شورای ورزشی حصاربوعلی از جملۀ برنامه‌های آموزشی ـ فرهنگی و ورزشی این مسجد به‌شمار می‌آیند. در این مسجد گروهی موسوم به «گروه شهید علی خان‌ سفید»، و همچنین صندوق قرض‌الحسنه دایر است («گذری»، بش‌ ).

تکیه‌های حصاربوعلی

حصاربوعلی از معدود محله‌های شمیران است که دارای دوتکیه به نامهای تکیۀ بزرگ یا تکیۀ پایین، و تکیۀ آقا یا تکیۀ بالا ست.
تکیۀ پایین که از تکیۀ بالا کهن‌تر است و برخی از آگاهان محلی پیشینۀ آن را به دورۀ ناصری بازمی‌گردانند، جنب مسجد جامع حصاربوعلی واقع شده است. معماری این تکیه هماهنگ با معماری دورۀ قاجار مشتمل بر مصالح خشت و گِل بوده است. در ضلع جنوبی این تکیه یک مجموعۀ پلکانی دیده می‌شود که با چراغهای تک‌پایه و شمعدانهای برنز و ترمه‌های یزدی و گلدانهای گل تزیین شده است. دوگوشوارۀ دوطبقه در دو طرف این مجموعۀ پلکانی و همچنین یک طاق‌نما، ضلع جنوبی را تکمیل می‌کنند.
ضلع خاوری نیز با 3 طاق‌نما و یک تالار فوقانی با سقف چوبی پیش‌ رو ست. شمال تکیه، تالار بزرگ سراسری است. ضلع باختری هم با 3 طاق‌نما و دو گوشواره در دو طبقه در دو سوی سردرِ ضربی نمایان است. در مرکز تکیه نیز سکویی چهارگوش به بلندی 70 سانتی‌متر وجود دارد که صحنۀ نمایش تعزیه است. در این تکیه در مراسم سوگواری، علامت‌گردانی نیز می‌کنند (بابامهر، بش‌ ‌).
به‌موجب حکایتی که اهالی محل از دورۀ رضا شاه نقل می‌کنند، در آن دوره به بهانۀ ساختن مدرسه و یا بنای دیگری دستور تخریب مسجد جامع و تکیه داده شده بود، اما در همان ابتدای کار، و پس از وارد کردن ضرباتی به دیوارهای خشتی و گلی تکیه، از میان دیواره‌ها زنبورهایی به بیرون پراکنده شدند و کارگران از ترس نیش آنها از محل دور شدند. پس از این واقعه کارگران به حرمت این تکیه دست از کار کشیدند و آنجا را ترک کردند و این تکیه به همان صورت باقی ماند (مهرپارسا، «زیرگوش ... »، 9).
هر سال در دهۀ اول و دوم ماه محرم در تکیۀ پایین و مسجد جامع حصاربوعلی مراسم سوگواری و سخنرانی برگزار می‌شود. آشپزخانۀ این تکیه، وسیع و مجهز است و در این روزها شمار بسیاری از سوگواران را اطعام می‌کند. همچنین این تکیه در شبهای قدر از هنگام افطار میزبان روزه‌داران است که هر شب به طور متوسط 000‘ 3 تن در آنجا اطعام می‌شوند. مجالس ترحیم اهالی محلۀ حصار بوعلی و همچنین کلیۀ برنامه‌های انتخابات مجلس، ریاست جمهوری، خبرگان و شورایاری، در این تکیه برگزار می‌شود (همو، «آیین»، بش‌ ، آشنایی ... ، 5).
در روز عید فطر و طبق سنتی دیرین، اهالی محل به‌صورت گروهی به منزل آیت‌الله حکیم می‌روند و او را با تکریم فراوان و سردادن شعار خاصی، برای اقامۀ نماز عید به تکیه پایین می‌برند. این تکیه که توسط هیئت امنا زیر نظر آیت‌الله حکیم اداره می‌شود، دارای شرکت تعاونی مصرف است که مایحتاج اهالی محـل را تـاحدی تأمیـن می‌کنـد (همو، «آیین»، بش‌ ؛ «حصار»، بش‌ ‌).
تکیۀ دیگر محلۀ حصار بوعلی تکیۀ بالا یا تکیۀ آقا یا حسینیۀ حصاربوعلی نام دارد که در خیابان سعیدی (مهماندوست) واقع شده است. این تکیه ظاهراً از یـادگارهای کامـران میـرزا نـایـب‌السلطنـه ــ فـرزنـد ناصرالدین شاه قاجار ــ بوده است. گفته می‌شود که باغ کامرانیه پس از مرگ کامران میرزا، در 1307 ش به دست ورثۀ او فروخته شد، اما قطعه‌زمینی به مساحت 000‘1 مـ2 از آن باغ باقی ماند و برای ساختن تکیه‌ای در نظر گرفته شد («تکیه ... »، بش‌ ‌). در آن دوره نمایش ویژه‌ای با نام «روز محشر» در این تکیه اجرا می‌شده است (مهرپارسا، همانجا).
تکیۀ بالا مشتمل بر دو طبقه است. ابتدا در طبقۀ نخست 3‌ مغازه ساخته شد تا منبع درآمدی برای حسینیه باشد و در طبقۀ دوم نیز فعالیتهای ادارۀ بازرگانی و توزیع اقلام بسیج اقتصادی در دورۀ جنگ ایران و عراق صورت می‌گرفت. اما بعدها در 1373 ش به پیشنهاد آیت‌الله حکیم، طبقۀ دوم به درمانگاه خیریه بدل شد. این درمانگاه با مدیریت هیئت امنایی به سرپرستی آیت‌الله حکیم اداره می‌شود («درمانگاه ... »، بش‌ ‌).
در 10 شب نخست ماه صفر در تکیۀ بالا مراسم سوگواری برگزار می‌شود و در طول سال نیز هیئت انصارالحسین محلۀ حصاربوعلی در شبهای جمعه در این تکیه مراسمی برگزار می‌کند. بسیج خواهران، آشپزخانه، صندوق قرض‌الحسنه و گروه مقاومت بسیج شهید غلامرضا حسینی از دیگر بخشهای وابسته به این تکیه‌اند (مهرپارسا، آشنایی ... ، 4-5، «آیین»، بش‌ ‌).

مآخذ

بابامهر، «تکیۀ حصـاربوعلی، حسینیۀ پیرشمیران»، همشهری، تهـران، 1382 ش، شم‌ 323‘ 3 (مل‌ ، همشهری ... 2)؛ «تکیۀ آقا (تکیۀ بـالا)»، حصاربوعلی (مل‌ )؛ «حصاربوعلی»، کتاب اول (مل‌ )؛ حکیم، آیت‌الله سید محمدتقی (امام جماعت مسجد حصاربوعلی)، مصاحبه با مؤلف؛ «درمانگاه خیریۀ حصاربوعلی»، حصاربوعلی (مل‌ )؛ «گذری بر مسجد جامع ده حصار بوعلی»، همشهری محله، تهران، 1384 ش، شم‌ 93، همشهری ... 1 (مل‌ )؛ مهرپارسا، روح‌الله، آشنایی با فعالیتهای مسجد جامع حصاربوعلی، تهران، 1383 ش؛ همو، «آیین رمضان در محله‌های تهران»، ایران، تهران، 1387 ش، شم‌ 4035؛ همو، «زیرگوش کاخ نیاوران/ ده حصاربوعلی و ناگفته‌هایی از خاطرات انقلاب»، ایران، تهران، 1386 ش، شم‌ 3853؛ نیز:

Hamshahri ... 1,www.hamshahrionline.ir/ newspaper-arch/ vijenam/ mahal/ 1384/ Mahele1/ 841102/ -adineh. htm; (acc.Dec.23,2008/ ); ibid 2, www.hamshahrionline. ir/ HAMNEWS/ 1382/ 821210/ Irshahr/ _tahransh.htm (acc.Dec.23,2008);HesarBooali...,http:/ / hesarbooali.blogfa.com (acc.Dec.22, 2009); Ketabeavval, www. ketabeavval.ir/ Tehran/ 1975.aspx(acc. Dec. 23, 2008).
حسن موسوی‌زاده