تربیت بدنی، سازمان

نویسنده (ها) : علی محمد مرادیان منفرد

آخرین بروز رسانی : دوشنبه 18 آذر 1398

تربیت‌بدنی، سازمان \ sāzmān-e tarbiyat-e badanī\ ، سازمانی دولتی واقع در خیابان سئول که تا 1389 ش عهده‌دار امور ورزش در ایران بود و از آن سال به بعد وظایفش به وزارت ورزش و جوانان ایران واگذار شد.
سابقۀ آشنایی مردم ایران با ورزشهای نوین به ورود مستشاران نظامی اتریشی، آلمانی، روسی و سوئدی در اواخر دورۀ قاجار بازمی‌گردد. تعلیم ورزشهای نظامی برای آمادگی جسمی و روحی افسران جوان آشنایی ایرانیان را با ورزشهای نوین سبب شد؛ اما نخستین فردی که ورزش را به میان مردم برد و در مدارس و مراکز غیرنظامی رواج داد، میرمهدی ورزنده بود. وی که در 1296 ش به تازگی از بلژیک و عثمانی بازگشته بود، اقدام به تأسیس کلوپ ژیمناستیک و شمشیربازی در تهران کرد. پس از او، محمود بدر (نصیرالدوله)، وزیر معارف در 1298 ش، به امر ورزش توجه نمود.
در 1299 ش، مک مری، رئیس وقت بانک شاهنشاهی، مجمع فوتبال ایران را بنیان نهاد. در حدود یک‌سال بعد (1300 ش)، این مجمع طی تحولاتی، کاملاً ایرانی شد و به‌صورت سالانه مسابقات منظمی را برگزار کرد (برزگر، 350-351). نخستین ورزش دسته‌جمعی‌ای که فعالیت در آن در ایران آغاز شد، فوتبال بود («تاریخچه ... »، بش‌ ).
در 1303 ش، رضاخان سردارسپه که در آن زمان نخست‌وزیر بود، طی حکمی به امان‌الله خان جهانبانی دستور برگزاری مسابقه‌های ورزشی وسیعی را صادر کرد که قسمت اعظم آن در میدان مشق تهران برگزار می‌شد.
در 1304 ش، کلـوپ اجتمـاعیـون ــ بـه مـدیـریت شمس‌الدین شایسته ــ و کلوپهای ورزشی دیگری مثل شعاع و نیک‌نام نیز تأسیس شدند (برزگر، 351).
در مراسم افتتاح دورۀ ششم مجلس شورای ملی در 1305 ش، رضا شاه طی نطقی، از مجلس و دولت خواست تا به امر ورزش توجه بیشتری کنند. درپی این نطق، سید محمد تدین، نمایندۀ قائنات (بیرجند) که از 23 بهمن همان سال در کابینۀ میرزا حسن مستوفی عهده‌دار وزارت داخله بود، در 14 شهریور 1306، پیشنهاد اجباری‌کردن ورزش در مدرسه‌ها را به مجلس تقدیم کرد که به تصویب نمایندگان رسید (همو، 351-352؛ دولتها ... ، 152؛ اسامی ... ، 68، 70). در این دوره، از میان ورزشها فوتبال و والیبال رونق بیشتری داشت؛ زیرا تأمین لوازم آنها پرهزینه نبود و تماشاچیان زیادی را نیز جذب می‌کرد.
قانون اجباری‌کردن ورزش در مدرسه‌ها و توجه ویژۀ رضا شاه به امر ورزش عمومی، زمینه‌ساز تشکیل انجمن تربیت‌بدنی شد. اعضای این انجمن که در دوم اردیبهشت 1313، نخستین جلسۀ خود را تشکیل داد، عبارت بودند از: حکیم‌الملک، علی‌اصغر حکمت، حسین علاء، امان‌الله جهانبانی، عیسى صدیق، سلیمان اسدی، ابراهیم شمس‌آوری، محمدعلی تربیت و محمدرضا پهلوی (ولیعهد). در این جلسه، محمدرضا پهلوی به‌عنوان ریاست عالیه و حسین علاء به ریاست انجمن برگزیده شدند (کاشف، 90-91؛ برزگر، 355؛ «مقدمه ... »، بش‌ ). انجمن ملی تربیت‌بدنی زیرمجموعۀ وزارت فرهنگ به شمار می‌آمد و بودجۀ آن از عوارض شهرداریها و کمکهای دولتی تأمین می‌شد. این انجمن در آغاز کار خود در 1314 ش، توماس گیسون، کارشناس آمریکایی تربیت‌بدنی را به استخدام درآورد. گیسون شماری باشگاه ورزشی تأسیس، و به برگزاری اردوهای تابستانی اقدام کرد. تشکیل سازمان پیشاهنگی با هدف ارتقای ورزش میان جوانان، از دیگر اقدامات این انجمن بود.
در همین زمان، برگزاری بازیهای المپیک 1936 م برلین نزدیک بود و اشتیاق ایرانیان به حضور در مجامع بین‌المللی و ورزشی، انجمن را بر آن داشت تا خود را برای شرکت در این بازیها آماده کند. اگرچه این امر رخ نداد و ایران به طور رسمی، در المپیک برلین حضور نیافت، شماری از ورزش‌کاران ایرانی در این مراسم حاضر شدند و درخواست عضویت ایران در کمیتۀ بین‌المللی المپیک هم‌زمان با بازیهای برلین، به مسئولان مربوط تحویل داده شد. پس از حسین علاء، محمدعلی تربیت برای مدت کوتاهی رئیس انجمن شد و پس از او، در مهر 1313، حسین سمیعی (ادیب‌السلطنه) این سمت را برعهده گرفت. از جملۀ فعالیتهای وی در دورۀ شش‌سالۀ ریاست بر انجمن می‌توان احداث زمین ورزشی دوشان‌تپه، اجرای مسابقات ورزشی میان تهران و برخی از شهرستانها، کوشش برای ایجاد ورزش بانوان، انتشار مجلۀ تخصصی، و ایجاد لباسهای یک شکل برای پیشاهنگان را نام برد.
در 1317 ش بهاءالدین پازارگاد، جایگزین سمیعی شد. افتتاح دانش‌سرای تربیت‌بدنی، تأسیس کانون ورزش ایران، اختصاص بودجۀ رسمی و جداگانۀ ورزش برای شهرستانها، تأسیس باشگاه بوستان ورزش، برگزاری مسابقه‌های ورزشی کشور با نام المپیک داخلی، اقدام به ساخت چند زمین ورزشی و در رأس آنها ورزشگاه امجدیه، تصویب آیین‌نامۀ نشانهای ورزشی، و سرانجام تهیۀ آیین‌نامۀ مالی و استخدامی ورزش از فعالیتهای پازارگاد بود. پس از وی، اللٰهیار صالح و سپس، ابوالحسن ابتهاج هریک مدتی ریاست انجمن را به‌عهده داشتند. در 1320 ش، حسین علاء دوباره به ریاست انجمن برگزیده شد. وی در دورۀ دوم ریاست خود، شخصی به نام فوکل را به‌عنوان کارشناس ورزش، استخدام، و به خرید وسایل ورزشی از کشورهای آمریکا و انگلیس اقدام کرد؛ همچنین او برای نخستین‌بار، از چند تیم ورزشی خارجی برای برگزاری مسابقاتی با تیمهای ایرانی دعوت به عمل آورد (کاشف، 91؛ برزگر، 360-366).
در 1320 ش، انجمن تربیت‌بدنی به دو بخش متمایز تفکیک شد. تربیت‌بدنی آموزشگاهها به وزارت فرهنگ، و امور ورزشی دستجات آزاد و پیشاهنگی به انجمن ملی تربیت‌بدنی واگذار شد («مقدمه»، بش‌ ).
بعد از پایان جنگ جهانی دوم، اندیشۀ تشکیل فدراسیونهای ورزشی برپایۀ موازین بین‌المللی قوت گرفت؛ ازاین‌رو، در 1324 ش، 15 فدراسیون ملی و هستۀ مرکزی کمیتۀ ملی المپیک ایران با هدف شرکت در بازیهای المپیک 1948 م لندن تشکیل شد. در پی آن، برای پذیرش این فدراسیونها در فدراسیونهای بین‌المللی و نیز عضویت ایران در کمیتۀ بین‌المللی المپیک، در اردیبهشت‌ماه 1325، کمیتۀ ملی المپیک ایران تشکیل گردید و در 1326 ش ایران به طور رسمی، به عضویت کمیتۀ بین‌المللی المپیک درآمد و توانست نخستین هیئت ورزشی خود را به بازیهای المپیک 1948 م لندن اعزام کند («تاریخچه»، بش‌ ).
در 1350 ش، تربیت‌بدنی با قرارگرفتن در بخش معاونت نخست‌وزیری، شکل مستقل‌تری یافت. از آن پس، در استانها ادارات کل تربیت‌بدنی و هیئتهای ورزشی امور تربیت‌بدنی و ورزش را بر عهده گرفتند و مقرر شد که سازمان تربیت‌بدنی، فدراسیونهای ورزشی و کمیتۀ ملی المپیک نظارت بر این فعالیتها را برعهده گیـرند («مقدمـه»، بش‌ ). احـداث ورزشگاه 100 هزار ـ نفری آریامهر (آزادی کنونی) در 1350 ش، برگزاری جشنهای چهارم و نهم آبان و روز 22 مهر در هر سال، احداث ورزشگاه مجهز کارگران (شهید معتمدی کنونی)، و برگزاری مسابقات بین‌المللی در رشته‌های مختلف ورزشی از فعالیتهای این سازمان تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ایران به شمار می‌آید (برزگر، 432، 435).
سازمان ملی تربیت‌بدنی از 1320 تا 1357 ش، همواره زیر نظر یکی از اعضای خاندان سلطنتی (به‌عنوان رئیس افتخاری) و افسران ارشد ارتش یا رجال درباری اداره می‌شد. محمود بدر، سید علی شایگان‌مولى، سپهبد امان‌الله جهانبانی، سپهبد نادر باتمانقلیچ، کمال‌الدین جناب، سرلشکر عباس ایزدپناه، محمد دفتری، محمدحسین عمیدی، منوچهر قراگزلو، سپهبد پرویز خسروانی، سپهبد مصطفى امجدی، علی حجت کاشانی و سپهبد نادر جهانبانی رؤسای این سازمان بوده‌اند (کاشف، 94). در این دوره، بنا بر تناسب گسترش روزافزون ورزش و ضرورت توجه به اصول علمی تربیت‌بدنی، مدرسه‌ها و دانشکده‌های تربیت‌بدنی شکل گرفتند؛ همچنین حضور مرتب تیمهای ورزشی در دوره‌های مختلف ازجمله بازیهای المپیک و موفقیت در برخی از رشته‌ها همچون کشتی و وزنه‌برداری، از دیگر ویژگیهای این دوره بود («مقدمه»، بش‌ ).
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، ریاست سازمان تربیت‌بدنی برعهدۀ یکی از معاونان رئیس‌جمهور گذاشته شد و برای نخستین‌بار در طول تاریخ قانون‌گذاری ایران، در اصل سوم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران توجه به مقولۀ ورزش ذکر گردید. مطابق این اصل، به سبب اهمیت مقولۀ تربیت‌بدنی و ورزش در زندگی روزمره، بر لزوم توسعۀ آن میان آحاد مردم تأکید شده است ( قانون ... ، 14؛ کاشف، همانجا).
وظایف اساسی سازمان تربیت‌بدنی در نظام جمهوری اسلامی به این شرح مقرر شده است: پرورش نیروی جسمانی و تقویت روحیۀ سالم در افراد و توسعه و تعمیم ورزش؛ تعلیم و تربیت مربی و معلم ورزش؛ تأسیس، تجهیز و ادارۀ مراکز ورزشی؛ صدور و لغو پروانۀ باشگاهها؛ همکاری و راهنمایی فدراسیونها؛ ایجاد و ادارۀ مراکز تربیت معلم ورزش؛ و بازرسی و نظارت در امور فنی مربوط به ورزش و تربیت‌بدنی («سازمان ... »، بش‌ ). رؤسای این سازمان از 1357 تا 1389 ش عبارت بودند از: حسین شاه‌حسینی، مصطفى داوودی، اسماعیل داوودی شمسی، احمد درگاهی، حسن غفوری‌فرد، مصطفى هاشمی‌طبا، محسن مهرعلیزاده، محمد علی‌آبادی و علی سعیدلو. در دی ماه 1389، بر پایۀ مصوبۀ مجلس شورای اسلامی، سازمان تربیت‌بدنی و سازمان ملی جوانان با یکدیگر ادغام، و وزارت ورزش و جوانان تشکیل، و از آن پس، این وزارتخانه
عهده‌دار امور ورزشی ایران شد (کاشف، همانجا؛ «رؤسا ... »، بش‌ ؛ «تاریخچه»، بش‌ ؛ «سازمان»، بش‌ ).

مآخذ

اسامی نمایندگان مجلس شورای ملی از آغاز مشروطیت تا دورۀ 24 قانون‌گذاری و نمایندگان مجلس سنا در هفت دورۀ تقنینیه، به کوشش عطاءالله فرهنگ تهرانی، تهران، 1356 ش؛ برزگر، فرامرز، تاریخ ورزش ایران، تهران، 1350 ش؛ «تاریخچۀ تأسیس و شرح وظایف کمیتۀ ملی المپیک ایران»، کمیتۀ ملی المپیک جمهوری اسلامی ایران (مل‌ )؛ دولتهای ایران از میرزا نصرالله خان مشیرالدوله تا میر حسین موسوی، ادارۀ کل آرشیو، اسناد و موزۀ دفتر رئیس‌جمهور، تهران، 1379 ش؛ «رؤسا و دبیران کل کمیتۀ ملی المپیک ایران از آغاز انقلاب تاکنون»، کمیتۀ ملی المپیک جمهوری اسلامی ایران (مل‌ )؛ «سازمان تربیت‌بدنی و ورزش»، دبیرخانۀ شورای عالی انقلاب فرهنگی (مل‌ )؛ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران؛ کاشف، محمد، تاریخ تربیت‌بدنی، تهران، 1376 ش؛ «مقدمه‌ای بر سازمان تربیت‌بدنی»، سازمان تربیت‌بدنی (مل‌ )؛ نیز:

Iran culture, www.iranculture.org/ nahad/ tarbiat.php (acc. Jul. 8, 2010); Olympic 1, www.olympic.ir/ aboutnoc-nochistory-fa.html (acc. Aug. 31, 2010); Olympic 2, www.olympic.ir/ aboutnoc-allpressecr-fa -html (acc. Aug. 31, 2010); Sport, www.sport.ir/ index. aspx?siteid=1&pageid= 576(acc. Jul. 8, 2010).
علی‌محمد مرادیان منفرد