پونه کوهی

نویسنده (ها) : علیرضا بنی جانی

آخرین بروز رسانی : یکشنبه 17 آذر 1398

پونۀ کوهی \ pūne-ye kūhī\ ، گیاهی چندساله، خودرو، معطر با خاصیت دارویی. پونۀ کوهی در سواحل دریاها، دامنۀ کوهها و جنگلها، و در شهرستان شمیران، در دامنۀ کوهها در ارتفاعات پایین می‌روید. در کوههای دارآباد، منطقه‌ای موسوم به چال‌پونه که آبشاری به همین نام نیز در آنجا جریان دارد، از رویشگاههای عمدۀ این گیاه است (پاشا).
پونۀ کوهی که در منابع طب سنتی فودَنج جبلی نامیده می‌شود، گیاهی پایا با بلندی حدود 30 تا 60 سانتی‌متر است. این گیاه ساقه و شاخه‌های راست، سخت و پوشیده از کرک به رنگ سبز مایل به قرمز دارد (خوش‌بین، 1/ 247؛ زرگری، 4/ 55؛ میرحیدر، 2/ 282؛ نفیسی، 138).
برگهای پونۀ کوهی بیضوی، نوک‌تیز و به رنگ سبز تیره است که سطح زیرین آنها کرک دارد. گلهای این گیاه در نیمه‌های تابستان، به رنگ ارغوانی یا سفید و به شکل گروهی در انتهای ساقه ظاهر می‌شوند. هریک از گلها کاسه‌ای با دندانه‌های مساوی، و نیز جامی دارد که از کاسه بزرگ‌تر است. میوۀ این گیاه چهارفندقه، و محصور در کاسه‌گل بر جای مانده است. در میان پایه‌های پرشمار این گیاه در یک ناحیه، معمولاً گلهایی نیز دیده می‌شود که پرچمهای آنها رشد کمتری کرده‌اند و در عوض، مادگی بزرگ‌تری دارند. از گلهای این گیاه، نوش معطر و فراوانی برای زنبورهای عسل فراهم می‌شود (زرگری، 4/ 55-56؛ خوش‌بین، میرحیدر، همانجاها).
از نظر ترکیبات شیمیایی، پونۀ کوهی دارای حدود 1٪ اسانس روغنی، شامل فنولهایی نظیر کارواکرول، تایمول و بورنئول است. مونوترپینها، لینالیل، سینئول، تانن، مواد تلخ، اسید کافئیک، اسید اورسولیک، اسید رزماری‌نیک، صمغ و رزین از دیگر مواد موجود در پونۀ کوهی است.
از تقطیر پونۀ کوهی، اسانس معطری به نام اوریگان به دست می‌آید که در صنعت عطرسازی و صابون‌سازی به کار می‌رود. این اسانس به آسانی اکسیدپذیر است و تغییر رنگ می‌دهد؛ ازاین‌رو، آن را در ظروف دربسته نگهداری می‌کنند (خوش‌بین، 1/ 247- 248؛ زرگری، 4/ 56-57؛ میرحیدر، 2/ 283).
در طب گیاهی، برگ و سرشاخه‌های گل‌دار پونۀ کوهی به صورتهایی چون دم‌کرده، تنتور و سرکه مصرف می‌شود. از دیدگاه کتابهای طب سنتی، پونۀ کوهی دارای طبیعتی گرم و خشک است و کاربرد درمانی زیادی دارد.
این گیاه خاصیت ضدعفونی‌کنندگی دارد و برای معالجۀ عفونت قارچی و میکربی از آن استفاده می‌شود؛ تقویت‌کنندۀ بدن، به‌ویژه معده است؛ برای رفع گاز و ترش‌کردن معده مناسب است؛ به برطرف کردن سرفۀ شدید کمک می‌کند؛ بخور پونۀ کوهی سبب عطسه و خارج شدن مخاط می‌شود (خوش‌بین، 1/ 248؛ زرگری، 4/ 58؛ جرجانی، 2/ 253؛ رازی، 21/ 160)؛ ادرارآور و ملین است و سموم بدن را خارج می‌کند؛ موجب آرامش اعصاب است؛ عادت ماهیانه را بازمی‌کند و دردهای آن را تسکین می‌دهد؛ برای رفع درد و وزوز گوش مؤثر است؛ یرقان و زردی را برطرف می‌کند؛ برای درمان رماتیسم به کار می‌رود؛ در معالجۀ سل اثر مفید دارد؛ ضماد پونۀ کوهی برای بهبود تورم و دررفتگی استخوان و التیام دمل سودمند است؛ روغن آن درد دندان را تسکین می‌دهد؛ از آنتی‌اکسیدانهای قوی به شمار می‌رود؛ و از آنجا که رحم را تحریک می‌کند، مصرف آن برای خانمهای باردار مناسب نیست (خوش‌بین، 1/ 249؛ زرگری، 4/ 57؛ میرحیدر، 2/ 273-284؛ رازی، 21/ 159).

مآخذ

پاشا، علی‌اصغر (کارشناس طبیعت‌گردی)، مصاحبه با مؤلف؛ جرجانی، اسماعیل، ذخیرۀ خوارزمشاهی، به کوشش محمدرضا محرری، تهران، 1382 ش؛ خوش‌بین، سهراب، گیاهان معجزه‌گر: معرفی 250 گیاه دارویی، تهران، 1389 ش؛ رازی، محمد بن زکریا، الحاوی، ترجمۀ سلیمان افشاری‌پور، تهران، 1384 ش؛ زرگری، علی، گیاهان دارویی، تهران، 1369 ش؛ میرحیدر، حسین، معارف گیاهی، تهران، 1375 ش؛ نفیسی، علی‌اکبر، پزشکی‌نامه، تهران، 1355 ش.

علیرضا بنی‌جانی