بومادران

نویسنده (ها) : هما میرانصاری

آخرین بروز رسانی : شنبه 16 آذر 1398

بومادران \ būmādarān\ ، گیاهی علفی، چندساله (پایا)، معطر و خودرو، به ارتفاع 30-50 سانتی‌متر که در دشتها و نواحی کوهستانی در نقاط مختلف اروپا و آسیا ازجمله ایران می‌روید و از دیرباز مورد توجه پزشکان طب سنتی بوده است.
تقریباً همۀ داروشناسان دورۀ اسلامی در کتابهای خود از بومادران با نام عربی قیصوم و نام فارسی برنجاسف یادکرده‌اند. ابوریحان بیرونی افزون بر برنجاسف، بومادران، مَرو اردشیران و «آرتمیسیا» را نامهای گوناگون این گیاه دانسته است (ص 38، 106)؛ از این‌رو، به نظر می‌رسد که این نام در گذشته به گیاه آرتمیسیا ولگاریس اطلاق می‌شده است. امروزه نام بومادران به گیاه آکیله‌آ طلاق می‌شود و از آنجا که هر دو این گیاهان از خانوادۀ کاسنی هستند و از نظر ریخت‌شناسی شباهتهای بسیاری با یکدیگر دارند، این امر سبب شده است تا این دو گیاه گاهی از هم بازشناخته نشوند و احتمالاً اشارۀ حکیم مؤمن به اختلاف نظر گیاه‌شناسان دربارۀ چیستی بومادران بی‌ارتباط با این موضوع نیست (ص 81).
نام علمی جنس بومادران از نام Achilleus (آخیلوس/ آکلیس/ آشیل) قهرمان داستان ایلیاد هُمر گرفته شده است. بنابر این حماسه، آشیل برای قطع خون‌ریزی زخمهای سربازان از برگهای له شدۀ بومادران استفاده می‌کرد. پزشکان چین باستان از بومادران مرهمی برای زخمهای ناشی از گازگرفتگی سگ و مارگزیدگی تهیه می‌کردند و پزشکان هند باستان نیز آن را به‌عنوان تب‌بر می‌شناختند. امروزه تحقیقات صورت گرفته روی ترکیبات شمیایی این گیاه، خاصیت قابض برگهای آن را تأیید می‌کند.
گلهای این گیاه دارای اسانس روغنی فرار و ماده‌ای به نام آزولین است که خاصیت تب‌بری آن با آزمایش بر روی خرگوش ثابت شده است. کولین یکی دیگر از ترکیبات شیمیایی این گیاه است که به پایین آمدن فشار خون کمک می‌کند (برای آگاهی بیشتر از ترکیبات شیمیایی موجود در این گیاه، نک‌ : میرحیدر، 5/ 2-3، 5؛ زرگری، 3/ 107-109).
در پزشکی سنتی از دیرباز طبیعت بومادران را گرم و خشک می‌دانستند. این گیاه مدر است و حجم ادرار را افزایش می‌دهد و در دفع سنگ کلیه مؤثر است. ضماد آن جهت رفع درد سینه و سردرد مفید است. بخور و جوشاندۀ آن برای درمان زکام، سرماخوردگی و آرام کردن اعصاب اثربخش است و خوردن مخلوط گل بومادران با عسل سبب دفع انواع کرم معده می‌شود (همو، 3/ 110؛ میرحیدر، 5/ 4؛ ابومنصور، 251-252؛ حکیم مؤمن، 81، 351).
در ایران 19 گونۀ مختلف گیاه بومادران می‌روید که از این میان 7 گونه انحصاری ایران است (مظفریان، 11). مشهورترین گونۀ بومادران، بومادران هزار برگ یا به طور مطلق بومادران (آکیله‌آ میله فولیوم) نام دارد که در نقاط مختلف جهان و ایران ازجمله تبریز، اورمیه، گچسر، اشتران‌کوه، دامنه‌های البرز و بلندیهای شمیران، در ارتفاع 700‘1متری می‌روید.
زمان گل‌دهی این گونۀ گیاهی، ماههای اردیبهشت و خرداد است. برای رشد خوب به آفتاب کامل و خاک با زهکشی قوی نیاز دارد و تکثیر آن از راه بذرپاشی و تقسیم ریشه در بهار یا پاییز صورت می‌پذیرد (برد، 172). بومادران هزاربرگ در شهرهای مختلف ایران و به زبانهای محلی، پونک، حزنبل، قندیل چیچکی، پوپه، آغ یاوشن، کَهک‌واش و جز آنها نامیده می‌شود (قهرمان، ج 8، شم‌ 886؛ همو و عطار، 52؛ نیز نک‌ : کریمی، 53).
افزون بر گونۀ یادشده، دوگونۀ دیگر از بومادران نیز در منطقۀ شمیرانات می‌روید. بومادران بیابانی در اطراف سد لتیان در ارتفاع 600‘1متری و آکیله‌آ ویلهلمسی که آن را نیز به طور مطلق بومادران می‌خوانند، در اراضی قیطریه در ارتفاع 320‘1متری می‌روید (قهرمان و عطار، 53؛ برای آگاهی بیشتر از ویژگیهای ریخت‌شناسی هر یک از گونه‌ها، نک‌ : قهرمان، ج 15، شم‌ 753‘1).

مآخذ

ابومنصور موفق هروی، الابنیة عن حقایق الادویة، به کوشش احمد بهمنیار، تهران، 1346 ش؛ بیرونی، ابوریحان، الصیدنة، به کوشش عباس زریاب، تهران، 1370 ش؛ حکیم مؤمن، تحفة المؤمنین، به کوشش روجا رحیمی و دیگران، تهران، 1386 ش؛ زرگری، علی، گیاهان دارویی، تهران، 1360 ش؛ قهرمان، احمد، فلور رنگی ایران، تهران، مؤسسۀ تحقیقات جنگلها و مراتع؛ میرحیدر، حسین، معارف گیاهی، تهران، 1374 ش؛ نیز:

Bird, R., A Gardener’s Guide to: Annuals and Perennials, London, 2004; Ghahreman, A. and F. Attar, Biodiversity of Plant Species in Tehran Megapolis, Tehran, 2001; Karimi, H., Plants of Iran, Tehran, 1995; Mozaffarian, V., A Dictionary of Iranian Plant Names, Tehran, 1996.
هما میرانصاری