آشپزخانه سلطنتی سعدآباد، موزه

نویسنده (ها) : شیده لالمی

آخرین بروز رسانی : پنج شنبه 14 آذر 1398

آشپزخانۀ سلطنتی سعدآباد، موزه \ mūze-ye āšpaz-xāne-ye saltanatī-ye saʾd-ābād\ ، آشپزخانۀ مخصوص خاندان پهلوی که در 1390 ش به موزه تبدیل شد.
در قسمت مرکزی مجموعۀ تاریخی و فرهنگی سعدآباد، جنب رودخانۀ دربند، در محدوده‌ای که به پل جعفرآباد معروف است، ساختمانی وجود دارد که سالها پیش، آشپزخانۀ مخصوص خاندان سلطنتی بوده است. این بنا پیش از آنکه به آشپزخانۀ مرکزی سعدآباد تبدیل شود، ساختمان نیمه‌کاره‌ای مربوط به دوران سلطنت رضا شاه پهلوی بود.
نگاهی به ساختمانهای موجود در سعدآباد و نیز اسناد باقی‌مانده از مکاتباتی که به امور روزمره و در واقع، تدارکات کاخهای سعدآباد اختصاص داشته است، نشان می‌دهد بیشتر کاخهای این مجموعه آشپزخانه نداشته‌اند و اگر هم آشپزخانه‌ای بوده، برای تزیین و سرو غذا از آن استفاده می‌شده، و امکانات پخت‌وپز نداشته است. آشپزخانۀ مرکزی سعدآباد برای رفع چنین مشکلی در دورۀ پهلوی دوم راه‌اندازی شد (تاج‌بخش، 1). به گفتۀ یکی از خدمۀ نزدیک به محمدرضا شاه، این آشپزخانه تقریباً غذای همۀ کاخهای سعدآباد (فرحناز، لیلا، علیرضا، و کاخ سفید یا ملت) را تأمین می‌کرد، اما کاخ فریدۀ دیبا ــ مادر فرح پهلوی ــ آشپزخانۀ اختصاصی و آشپز مجزا داشت. غذای کاخ احمدرضا نیز جداگانه تهیه می‌شد. به‌جز این دو تن، غذای دیگر ساکنان کاخ از همین آشپزخانه تأمین می‌شد (مرادی، بش‌ ).
مهم‌ترین تغییر این آشپزخانه تجهیز آن به جدیدترین امکانات و تجهیزات روز دنیا بود که یک شرکت آلمانی در 1354 ش انجام داد (نامۀ شرکت ... ، بش‌ ؛ نامۀ سرتیپ ... ، بش‌ ). آنچه امروزه در این آشپزخانه باقی‌مانده‌است، عمدتاً دستگاههایی است که در همین دوران خریداری شد.

مشخصات ساختمان

آشپزخانۀ سلطنتی سعدآباد بنایی دو طبقه (همکف و زیرزمین) به مساحت 800 مـ2 است. در طبقۀ همکف آن، 7 اتاق و یک سالن مرکزی، و در زیرزمین هم رستورانی قرار دارد که محل غذاخوری کارکنان سعدآباد بوده است. از زیرزمین آشپزخانه برای نگهداری و انبار کردن مواد غذایی نیز استفاده می‌شده است (تحقیقات ... ).

تغییر کاربری به موزه

با پیروزی انقلاب اسلامی و در پی تغییر و تحولات گسترده در کشور، بخشی از کاخهای سعدآباد به موزه تبدیل شدند، اما در این میان، از آشپزخانۀ سلطنتی سعدآباد که دیگر از رونق افتاده، و تعطیل شده بود، برای مدت 32 سال به عنوان محلی برای نگهداری وسایل مستعمل مجموعۀ سعدآباد استفاده می‌شد تا سرانجام، در مرداد ماه 1389، طرح احیا و بازسازی آشپزخانۀ سلطنتی سعدآباد در شورای سیاست‌گذاری این مجموعه به تصویب رسید. بر پایۀ این طرح، قرار شد آشپزخانۀ متروکۀ کاخ سعدآباد با همان کاربری گذشته و با کمترین تغییرات در فضای اصلی و چیدمان داخلی به موزه تبدیل شود تا علاقه‌مندان بتوانند از آشپزخانۀ قدیمی دربار و کاخ سلطنتی که در زمان خود آشپزخانۀ جدیدی بوده است، بازدید کنند. به‌این‌ترتیب، اجاقهای گاز، یخچالها، سردخانه‌ها و مجموعه ظرفهای سلطنتی که سالها بدون استفاده مانده بودند، بیرون کشیده شدند و این‌بار، آشپزخانۀ سلطنتی به صورت یک موزه با 6 بخش اصلی راه‌اندازی شد: سالن اصلی، اتاقِ نمایش اسناد مکتوب و تصویری سردخانه، اتاق کارکنان آشپزخانه و اتاق اداری (تحقیقات).
موزۀ آشپزخانۀ سلطنتی به گونه‌ای طراحی‌شده‌است که بازدیدکنندگان می‌توانند با فرایند پخت غذای شاه و خانوادۀ او آشنا شوند. در این موزه، مجسمۀ دو آشپز مخصوص شاه یعنی افشار و کبیری ــ که همیشه، حتى در سفر نیز همراه شاه بودند ــ در حال کار در آشپزخانه دیده می‌شود. علی کبیری سرآشپز بود و همۀ غذاها با نظارت او تهیه می‌شد. به‌جز او و افشار، حدود 8 تن دیگر نیز در این آشپزخانه کار می‌کردند (مرادی، بش‌ (.
بخشی از این موزه هم به نمایش اسناد تاریخی مرتبط با فعالیت این آشپزخانه اختصاص یافته است که انواع مکاتبات اداری دربارۀ آشپزخانه، نمونه‌ای از فهرست غذاهای روزانۀ آشپزخانه، فهرست ظروف سلطنتی، کاتالوگهای ارسالی از کشورهای مختلف، سفارش ظروف سلطنتی برای دربار و تصاویری از آشپزخانه و سالن غذاخوری قطار اختصاصی محمدرضا شاه (ساخت آلمان در 1336 ش) ازجملۀ آنها ست (تحقیقات).
این موزه که دوم خرداد ماه 1390 افتتاح شد، خیلی زود به یکی از پربازدیدترین موزه‌های سعدآباد تبدیل شد، چنان‌که در 3 روز اول که موزه به طور موقت و آزمایشی افتتاح شده بود، 000‘5 نفر از آن دیدن کردند («پنج هزار نفر ... »، 2).

مآخذ

«پنج هزار نفر از موزۀ آشپزخانۀ سلطنتی دیدن کردند»، خبرنامۀ داخلی مجموعۀ سعدآباد، تهران، فروردین 1390، شم‌ 20؛ تاج‌بخش، لادن، کلیات طرح پیشنهادی ایجاد موزۀ آشپزخانۀ سلطنتی، تهران، 1389 ش؛ تحقیقات میدانی مؤلف؛ مرادی، محمدرضا، «غارت کاخ در روزهای نخست پیروزی» (گفت‌وگوی امیر هادی انواری با وی)، عصر ایران (مل‌ )؛ نامۀ سرتیپ کسرایی به گارد شاهنشاهی، مورخ 8 خرداد 1354؛ نامۀ شرکت اختر لیفت به دربار شاهنشاهی برای تجهیز آشپزخانۀ سعدآباد، مورخ 4 خرداد 1354، شم‌ 967‘9؛ نیز:

Asriran, www.asriran.com/ fa/ news/ 36576 (acc.Mar.16, 2013).
شیده لالمی