استویهاد

اَستْویهاد \ astvihād\ ، دیـوِ مرگ در دیـن زردشتی. نام این دیو در اوستا به صورت astō.vīδātav- (بارتولمه،214) و در فارسی میانه به صورت astwihād (مکنزی، ذیل «استویهاد») آمده، و معنی آن «جداکنندۀ استخوانها» است (بارتولمه، همان‌جا).
در اوستا، استویهاد با لقب دیو‌آفریده (یشتها، مهریشت، بند 93) و در مینوی خرد (ص 12)، با لقب دیوی که همۀ آفریدگان را می‌بلعد و سیری نمی‌شناسد، آمده است. استویهاد سردستۀ دیوان مَزَنی نیز دانسته می‌شود و کسی را از او گریزی نیست («دینکرد»، 200؛ گرِی، 201). استویهاد بر گردن هر انسانی که زاده می‌شود، زنجیری می‌اندازد، چنان‌که او در همۀ زندگی، قادر به آزاد ساختن خود از آن زنجیر نیست (دالا، 265).
استویهاد در ادبیات پهلوی، با وای‌ بدتر، که برضد وای‌ نیکو (مینوی خرد، همان‌جا؛ بندهش، 121؛ نیبرگ، 137) به فعالیت می‌پردازد، یکی دانسته شده است. مؤمنان برای در امان ماندن از او به سروش یا ایزد مهر پناه می‌برند (یشتها، همان‌جا).
بنا بر مینوی خرد (ص 14)، پس از مرگ، روان فردِ درگذشته سه شبانه‌روز باقی می‌ماند و در این مدت، از استویهاد و دیگر دیوان، از‌جمله دیوِ خشم و ویزَرِش‌دیو، همواره در عذاب است و وایو، که او نیز دیو مرگ انگاشته می‌شود («گزیده‌ها...»، 106)، از سفر او جلوگیری می‌کند. در روز چهارم، استویهاد به همراه دیگر دیوان، روان را تا پل چینود همراهی می‌کند (مینوی خرد، 12). اگر فردِ درگذشته، شخص درستکاری بوده باشد، خواهد توانست از اسارت استویهاد نجات یابد وگرنه، روانۀ دوزخ خواهد شد (دالا، 266).
استویهاد «چون دست بر‌ مردم مالَد، بوشاسپ [دیو خواب مفرط و تنبلی] (آید)؛ و چون سایه برافگنَد، تب (آید) و چون او را به چشم ببینند، جان را از میان بَرَد» (بندهش، 121).
جمشید به هنگام تحقیر هرمزد مدعی شد که استویهاد قدرت دستیابی به او را ندارد و ادعای بی‌مرگی کرد. به سبب همین ادعا، دیوان او را از پای درآوردند (روایت پهلوی، 57).

مآخذ

بندهش، ترجمۀ مهرداد بهار، تهران، 1369ش؛
روایت پهلوی، ترجمۀ مهشید میرفخرایی، تهران، 1367ش؛
مینوی ‌خرد، ترجمۀ احمد تفضلی، تهران، 1354ش؛
یشتها، ترجمۀ ابراهیم پورداود، بمبئی، 1928م؛
نیز:

Anthologie de Zādspram , ed. Ph. Gignoux & A. Tafazzoli, Paris, 1993;
Bartholomae, AW ;
Dhalla, M. N., Zoroastrian Theology, New York, 1972;
«Dinkard IX», Pahlavi Texts, tr. W. E. West, SBE, vol. XXXVII;
Gray, L. H., The Foundations of the Iranian Religions, K. R. Cama Oriental Institute Publication no. 5, Bombay, nd.;
MacKenzie, CPD ;
Nyberg, H. S., Die Religionen des alten Iran, tr. H. H. Schaeder, Osnabrük, 1966.
شهلا آذری