استنو

اِستِنو \ [e]steno\ ، نیکُلائوس (صورت لاتینِ نام دانمارکیِ نیلس اِسدِنسِن؛ 1638-1686م/ 1047-1098ق)، زمین‌شناس و کالبدشناس دانمارکی. مشاهدات نخستین او به پیشبرد دانش زمین‌شناسی کمک فراوانی کرد. او در 1660م به آمستردام رفت تا در زمینۀ کالبدشناسی انسان به تحصیل بپردازد و در آنجا مجرای بزاقی بناگوشی را کشف کرد، که به مجرای استنِسِن (اسدنسن) نیز معروف است. در 1665م به فلورانس رفت و در آنجا به‌عنوان پزشک مخصوصِ مِهین‌دوک فردیناند دوم (فِردیناندو دِ مِدیچی) برگزیده شد.
استنو در ایتالیا سفرهای فراوانی کرد و در 1669م مشاهداتش را در زمینۀ زمین‌شناسی، در رساله‌ای منتشر ساخت، با عنوان «جسم جامدی که بر اثر فرایند طبیعی در درون جامدی دیگر محصور شده است». استنو در این اثر، که نقطۀ عطفی در آثار زمین‌شناسی است، علم بلورشناسی را پایه‌ریزی کرد، هرچند دستاوردهای او تقریباً تا یک سدۀ بعد، ناشناخته ماند. او این عقیده را مطرح کرد که سنگواره‌ها بقایای سازواره‌های زنده‌اند و بسیاری از سنگها در نتیجۀ رسوب‌گذاری شکل گرفته‌اند.
استنو نخستین کسی بود که دریافت پوستۀ زمین رویدادهای زمین‌شناختی را به ترتیب زمانی حفظ کرده است و با مطالعۀ دقیق چینه‌ها و سنگواره‌ها می‌توان به تاریخ این رویدادها پی برد. او این عقیده را که کوهها مانند درختان می‌رویند، رد کرد و در برابر، این نظر را مطرح کرد که کوهها بر اثر دگرگونیهای پدیدآمده در پوستۀ زمین شکل می‌گیرند. از آنجا که اصول جزمی دست و پایش را بسته بود، او ناگزیر کل تاریخ زمین‌شناختی را در محدوده‌ای 6 هزار ساله گنجانید.
استنو در 1667م به مذهب کاتولیک گروید؛ در 1675م رسماً به سلک کشیشان درآمد، و در 1677م اسقف، و نایب پاپ در آلمان شمالی و اسکاندیناوی شد.

قانون استنو

قانونی بیانگر اینکه زاویۀ بین دو وجه متناظر در بلورهای هرگونه از مواد شیمیایی یا معدنی جامد، مقداری است ثابت و ویژۀ همان گونه. مقدار این زاویه با اندازه‌گیری زاویۀ بین خطوط عمود بر هر وجه به‌دست می‌آید. این قانون، که قانون ثبات زوایای بین وجوه نیز نامیده می‌شود، برای هر جفت بلور صدق می‌کند، صرف‌نظر از اندازه، محل ایجاد یا اینکه طبیعی یا مصنوعی‌اند.
استنو پی برد که اگرچه بلورهای کوارتز در ظاهر با هم تفاوت دارند، زاویه‌های میان وجوه متناظرشان همیشه یکسان است. در 1772م ژان باتیست رُمه دو لیل، کانی‌شناس فرانسوی، یافته‌های استنو را تأیید کرد و فراتر از آن، پی برد که این زوایا مشخصۀ هر ماده‌اند. رِنه ژوست آئوئی، بلورشناس فرانسوی که معمولاً به‌عنوان پدر علم بلورشناسی شناخته می‌شود، در 1774م نشان داد که زاویه‌های معلوم بین وجوه را در صورتی می‌توان توجیه کرد که بلور از قطعه‌های ساختمانی بسیار ریز، معادل آنچه امروزه به نام سلولهای واحد می‌شناسیم، ساخته شده باشد.

مآخذ

CE, 6th edition;
EA, 2006;
EB, 2008 (under «Steno», «Steno's law»).
بخش علوم پایه و مهندسی