استنسیل

اِستَنـسیـل \ [e]sta(e)nsil\ ، ورقـه‌ای نـازک از جـنـس پلاستیک، ژلاتین یا حتى فلز، برای انتقال نقش. چاپ استنسیل تا پیش از ابداع و فراگیرشدن دستگاههای تکثیر (فتوکپی و زیراکس)، شیوه‌ای کارآمد و ارزان در تکثیر بود و کاربرد آن هنوز هم، به‌ویژه در نقاط و مراکز محروم از امکانات فناوریهای نو، متوقف نشده است.
واژۀ استنسیل از واژۀ لاتین اِسکینتیلّا گرفته شده، که در اصل به معنای «اخگر» است. این واژه از لاتین به انگلیسی و فرانسوی میانه راه یافت و ظاهراً از حوالی نیمۀ سدۀ 19م به بعد در زبانهای اروپایی رایج شد. مردم دیگر نقاط جهان، جز نواحی شرق آسیا (نک‌ : دنبالۀ مقاله)، غالباً روش تکثیر استنسیلی را از غربیها آموختند.
روش کار در تکثیر متن با استنسیل از این قرار است که متن یا طرح و شکل را با ابزاری نوک‌تیز یا قلم مخصوص، روی ورقۀ استنسیل می‌نویسند یا رسم می‌کنند، یا ورقۀ استنسیل را در ماشین تحریر قرار می‌دهند و متن را روی آن تایپ می‌کنند. بر اثر فشار ابزار یا قلم یا ضربه‌های حروف ماشین‌تحریر، شیارهای ریزی در ورقه ایجاد، و ورقه متخلخل می‌شود. سپس در مرحلۀ تکثیر، مرکب یا رنگ به کمک غلتک از شیارهای ریز می‌گذرد و متن یا نقش به صفحۀ زیر آن انتقال می‌یابد. این شیوۀ تکثیر، که از ساده‌ترین و ارزان‌ترین شیوه‌های چاپ است، معمولاً در واحدهای آموزشی، تجاری و نظامی، و نیز برای مقاصد انتشاراتی یا تکثیر با شمار اندک، کاربرد داشت و هنوز هم دارد، اما استنسیل برای مقاصد هنری، با شیوه‌های بسیار گوناگون و خلاقانه به‌کار می‌رود و ظرایف کار و فنون بسیاری دارد که مقوله‌ای جداست.
روش انتقال نقش به صفحه‌ای تخت که به آن تکثیر یا چاپ استنسیلی می‌گوییم، پیشینه‌ای دیرینه‌سال در تاریخ بشر دارد. آثاری که در دوره‌های پیش از تاریخ، از عصر پارینه‌سنگی برجای مانده است، گواه آن است که از برگهای پهن درختان به‌عنوان وسیلۀ انتقال نقش به دیواره‌های غارها استفاده می‌کردند. طرحها را در برگ درمی‌آوردند و از سوراخهایی که در آن ایجاد می‌شد، مایع رنگین را به دیواره‌های غار می‌مالیدند. گفته شده است که اسکیموهای جزیرۀ بافین از پوست خشک‌شدۀ فُک به‌عنوان ورقۀ انتقال نقش استفاده کرده‌اند.
در مقبره‌های مصر باستان، تزیین دیوارها یا نگاره‌های خط هیروگلیف که بر دیوارها ثبت شده، گاه به شیوۀ استنسیلی بوده است. در یونان، روم، چین، ژاپن و برخی نقاط دیگر هم این شیوۀ انتقالِ نقش، پیشینۀ بسیار و متنوعی دارد. در چین برای چاپ انواع طرحها روی پارچه، در مقیاس کلان، از همین شیوه سود می‌جستند؛ به‌ویژه پس از اختراع کاغذ در چین، تکثیر استنسیلی کاربردهای گسترده‌تری یافت. در ژاپن برای علامت‌گذاری بسته‌بندیها، و نیز در خوش‌نویسی از این شیوه استفاده می‌شد. در اروپا نمونه‌هایی از تکثیر به‌شیوۀ استنسیلی باقی است که به نیمۀ سدۀ 15م تعلق دارد. در سدۀ 17م در فرانسه، ورقهای بازی را به شیوۀ استنسیلی تولید و تکثیر می‌کردند. نخستین کتابی که در اروپا با همین شیوه چاپ شد، کتاب مقدس بود. در سدۀ 19م تصویرهای برخی از کتابهای اروپایی با استنسیل تکثیر شده است.
ابداع ماشینهای تکثیر استنسیلی تحول چشمگیری در گسترش این روش چاپ از سدۀ 19م به بعد بود. پس از فراگیرشدن استفاده از نیروی برق، نوع برقی این ماشینها به بازار آمد، که بسیار سریع‌تر و کارآمدتر عمل می‌کرد. در این ماشینها، ورقۀ استنسیل دور غلتکی آغشته به مرکب یا رنگ بسته می‌شود و در هنگام چرخش غلتک و تماس آن با کاغذ، متن یا نقش به کاغذ انتقال می‌یابد.
در دورۀ انقلاب مشروطه در ایران، که شب‌نامه‌نویسی باب شد و گروهها و محفلهای سیاسی برای اشاعۀ منویات و مقاصدشان به روشهای ساده، ارزان و ظن‌برنیانگیز روی آوردند، به نظر می‌رسد که شماری از شب‌نامه‌ها به‌شیوۀ استنسیلی تکثیر شده باشد. اعلامیه‌ها، بیانیه‌ها و نوشته‌های دیگری از حزبها و گروههای سیاسی در ایران تا سالهای بعد نیز به این شیوه تکثیر و منتشر می‌شد.

مآخذ

CE, 6th edition;
EA, 2006;
ME, 2008;
Online Etymology Dictionary: www.etymonline.com (Sep. 2009);
«The History of Stenciling», Free Stencil Patterns: www.free-stencilingpatterns.com/ newhistory.html (Sep. 2009);
The Oxford English Dictionary, Oxford, 1978.
بخش مفاهیم جدید و عناوین ویژه