استرابادی، محمدمهدی

استرابادی \ astar-ābādi\ ، مـیـرزا محمـدمهـدی خــان (د ح 1173ق/ 1760م)، فرزند محمدنصیر، منشی و وقایع‌نگار نادرشاه افشار. گفته‌اند که او «کوکب» تخلص می‌کرده است (کشمیری، 10، 111). وی باغبان‌باشی شاه‌سلطان‌حسین بود و پس از او، اشرف افغان را مدح گفت و پس از فرمانروایی نادر، منشی و وقایع‌نگار او شد (همو، 10؛ انوار، 3).
استرابادی ظاهراً در 1142ق/ 1729م در خراسان به نادر پیوست. وی در محاصرۀ گنجه شرکت داشت و مأمور مذاکره با کالوشکین، نمایندۀ روسیه در ایران، شد. استرابادی در تاج‌گذاری نادرشاه در دشت مغان (شوال 1148) «منشی دیوان اعلى» بود (آرونوا، 233) و چندی بعد منصب «منشی الممالکی» یافت (محمدکاظم، 2/ 457). وی در لشکرکشی نادرشاه به هندوستان (1152ق/ 1739م) همراه او بود و در مذاکرات خصوصی نادرشاه و محمدشاه گورکانی حضور داشت (جونز، 61).
استرابادی از سوی نادرشاه مأمور ترجمۀ کتب مقدس یهودیان و مسیحیان به فارسی شد و در 1156 که نادرشاه علمای نجف را برای تثبیت شیعۀ جعفری به‌عنوان مذهب پنجم اسلامی گرد آورد، حاضر بود و وثیقه‌نامۀ آن را خود نوشت (هنوی، 264-265؛ لاکهارت، 280-281؛ دوکلوستر، 178-179؛ آرونوا، 156؛ استرابادی، جهانگشای نادری، 388؛ محمدکاظم، 3/ 983-984). او همچنین عضو هیئت پنج نفرۀ مذاکره‌کننده با نظیف مصطفى اَفَندی، نمایندۀ دولت عثمانی، بود که به صلح انجامید و صلح‌نامه را خود نوشت (نظیف افندی، 181-193). اما این کار با قتل نادرشاه ناتمام ماند و بنابر برخی از منابع، وی از سوی ابراهیم‌شاه افشار به سفارت نزد سلطان عثمانی گسیل شد (نک‌ : ریاحی، 380).
استرابادی در اواخر عمر از کارهای دولتی دوری جست و به تکمیل تألیفات خود پرداخت (هدایت، 130؛ انوار، 7؛ راس، 5, 6). وی کتابخانۀ بزرگی شامل کتابهای خطی فارسی و عربی و ترکی و مجموعه‌ای از خطوط استادان بزرگ خوشنویس داشت، چنان‌که در روزگار ما، هرجا خط میرعماد پیدا شده است، مهر میرزامهدی بر پشت آن به چشم می‌خورد. گذشته از تألیفات مشهـور او، چـون جهـانگشای نادری و دُرّۀ نـادره، آثار دیگری نیز دارد، از این قرار:
1. منشآت؛ 2. مبانی اللغة؛ 3. سنگلاخ (فرهنگ لغات ترکی جغتایی به فارسی)؛ 4. دیوان؛ 5. وقایع‌نامه.
کتاب دیگری نیز با عنوان ظواهرالطبیعة در حیدرآباد دکن از او منتشرشده است. محمدتقی‌بهار(ملک‌الشعرا)آثار استرابادی را براساس شیوۀ نگارش آنها به سه نوع تقسیم کرده است: نثر بسیار پیچیده ومتکلف او در درّۀنادره، نثرمیانه در جهانگشای نادری، و نثر لطیف و ساده در دیباچۀ منشآت (ص 311).

مآخذ

آرونوا، ماریانا رونبوونا و کلارا زارماییروونا اشرافیان، دولت نادرشاه افشار، ترجمۀ حمید امین، تهران، 1356ش؛
استرابادی، جهانگشای نادری؛
همو، مبانی اللغة، به‌کوشش دنیسن راس، کلکته، 1910م؛
انوار، عبدالله، مقدمه بر جهانگشای نادری (نک‌ : هم‌ ، استرابادی)؛
بهار، محمدتقی، سبک‌شناسی، تهران، 1337ش، ج 3؛
جونز، هارفورد، آخرین روزهای لطفعلی خان زند، ترجمۀ هما ناطق و جان گرنی، تهران، 1353ش؛
دوکلوستر، آندره، تاریخ نادرشاه، ترجمۀ محمدباقر امیرخانی، تبریز، 1346ش؛
ریاحی، محمدامین، سفارت نامه‌های ایران، تهران، 1368ش؛
کشمیری، عبدالکریم، بیان واقع، به‌کوشش نسیم، لاهور، 1970م؛
محمدکاظم مروی، عالم‌آرای نادری، به‌کوشش محمدامین ریاحی، تهران، 1364ش؛
نظیف افندی، «سفارت‌نامه»، سفارت نامه‌های ایران، به‌کوشش محمدامین ریاحی، تهران، 1368ش؛
هدایت، رضاقلی، تاریخ روضة الصفای ناصری، همراه تاریخ روضةالصفای میرخواند (چ انتشارات مرکزی، خیام، پیروز)، تهران، 1338- 1339ش، ج 10؛
هنوی، جونز، زندگی نادرشاه، ترجمۀ اسماعیل دولتشاهی، تهران، 1365ش؛
نیز:

Lockhart, L., Nadir Shah, Lahore, 1976;
Ross, D., introd. to Mabâniʾl-Lughat (vide: PB, Astarābādi).
محسن جعفری‌مذهب (دبا)