ارکیده

اُرْکیده [orkīde]، هریک از اعضای تیرۀ ثعلب یا ارکیده؛ این تیره، گروهی از گیاهان زیبای گلدارند که راستۀ ارکیده‌ها را تشکیل می‌دهند. ارکیده‌ها 400 تا 800 جنس، و بین 15 هزار تا 35 هزار گونه دارند.
ارکیده از واژۀ یونانی اُرْخیس، به‌معنی بیضه مشتق شده است و اشاره به غده‌های بیضه مانند در ریشۀ بعضی از گونه‌های جنس ثعلب دارد. ارکیده‌ها که در سراسر مناطق غیرقطبی دنیا، مخصوصاً مناطق گرمسیری به وفور یافت می‌شوند، گیاهانی غیرخشبی و چندساله‌اند که در خاک یا روی گیاهان دیگر رشد می‌کنند، به دیگر گیاهان می‌چسبند و غالباً بالارونده هستند. ارکیده‌هایی که به گیاهان دیگری می‌چسبند، به‌طور معمول دارای ریشه‌های هوایی با پوششی اسفنجی شبیه به بافت چوب ـ پنبه‌ای هستند. وظیفۀ این بافت جذب آب از هوای اطراف است. ریشه‌های این گیاهان غده‌ای، یا ریزومهای خزنده، یا ریشه‌های افشان است و آنهایی که بر روی درختان زندگی می‌کنند، دارای ریشه‌های هوایی هستند. اکثر گونه‌ها در تهیۀ غذا مستقل‌اند، اما بعضی از آنها از مواد آلی مرده، مانند بقایای گیاهان، یا به کمک قارچ موجود در ریشه‌هایشان تغذیه می‌کنند.
رشد ارکیده دو الگو دارد: چندمحوری و تک‌محوری. اکثر ارکیده‌ها رشد چندمحوری دارند، یعنی هرسال در محور افقی شاخۀ تازه‌ای می‌دهند. در ساقۀ ارکیده‌ها اغلب منطقۀ متورم پیازشکلی به نام پیاز کاذب پدید می‌آید. ارکیدۀ تک‌محوری ساقه‌ای راست دارد که هرسال بلندتر می‌شود و برگها و گلهای آن زیادتر می‌شود. گلها یا به صورت افراشته یا با سنبله‌های آویخته می‌شکفند. قطر گلها از 2 میلی‌متر تا 38 سانتی‌متر تغییر می‌کند. ساختمان گل در همۀ گونه‌های ارکیده از دو طرف قرینه، و گل دارای 3 کاسبرگ است، ولی رنگ و شکل گلها بسیار متفاوت است. یکی از گلبرگها به نام لب اغلب از نظر شکل و رنگ با دیگر گلبرگها تفاوت دارد. با اینکه لب در غنچۀ در حال رشد در بالاترین نقطه قرار دارد، معمولاً در اثنای رشد حول محور خود می‌چرخد و پائین‌ترین قسمت گل را تشکیل می‌دهد. ساختمان استوانه‌ای گرزمانندی به نام ستون در مرکز گل از ترکیب اندامهای تولید مثل نر و ماده به وجود می‌آید. اکثر گونه‌های ارکیده پرچمی در رأس ستون خود دارند و به ندرت دو پرچم در کناره‌های ستون دیده می‌شود. دانه‌های گرده که در رأس پرچم در داخل گلبرگهاجای دارند، توده‌های آردی یا موم ـ مانندی را به نام پولینیوم تشکیل می‌دهند. این توده‌ها معمولاً به وسیلۀ حشرات یا پرندگان از گلی به گلی دیگر منتقل می‌شوند؛ گرچه بعضی از گونه‌ها خود گرده‌افشانی می‌کنند، یا این عمل به وسیلۀ باد صورت می‌گیرد. بسیاری از ارکیده‌ها سازوکارهای پیشرفته‌ای برای گرده‌افشانی متقاطع (انتقال گرده از بساک یک گیاه به کلالۀ گلی از گیاه دیگر) دارند. چون گلهای بعضی از گونه‌ها شبیه حشرات ماده‌اند، حشرات نر سعی می‌کنند با آنها جفت شوند (این عمل مقاربت کاذب نامیده می‌شود) و بدین صورت، دانه‌های گرده بین گلها نقل‌وانتقال می‌یابند.
یک ارکیده ممکن است 2 میلیون دانه در غلاف محتوی بذر خود داشته باشد. اندازۀ این دانه‌ها باعث شده است که بعضی از گیاه‌شناسان راستۀ ارکیده‌ها را میکرواسپرمه بنامند. بذر ارکیده محتوی مقدار کمی موادغذایی است و برای جوانه زدن و گرفتن غذا به قارچی نیاز دارد.
تنها محصول مهم اقتصادی حاصل از ارکیده وانیل است که از گونه‌های جنس وانیل و از غلاف محتوی بذر آن به دست می‌آید. بسیاری از داروهای عطاری، نوشیدنیها و غذاهای محلی از ارکیده‌ها تهیه می‌شود.

جنسهای تزیینی ارکیده، دارچسب کاتلیا، ارکیدۀ سیمْبیدیوم، ارکیدۀ واندا و ارکیدۀ لایلیا، معمولاًبرای پیوند دوگونه‌ای کشت می‌شوند. هزاران گل گونۀ ارکیده به عنوان گلهای تزیینی باغها و گلخانه‌ها و نیز برای تجارت‌گل پرورش داده شده‌اند. گونه‌های پلئوروتالیس، اِستِلیس و لِپانتِس به سبب اندازۀ بسیار کوچکشان مورد علاقۀ بُستانکاران هستند (نیز نک‌ : ه‌ د، ثعلب). (155)

ارکیدۀ قورباغه‌ای

این گیاه با نام علمی کویْلوگْلُسوم ویریده، یکی از دو گیاه کوچک زمینی از جنس کویلوگلسوم از تیرۀ ارکیده یا ثعلب و بومی نواحی بازِ بریتانیا، شمال اروپا و آسیا، و شمال آمریکای شمالی است. گلهای‌آن معمولاً سبزیاسبز مایل به‌قهوه‌ای،و گاه با ته‌رنگی سرخ در سنبله‌های 5 تا30 سانتی‌متری است.

ارکیدۀ قورباغه‌ای 3 تا 5 برگ سبز تیره دارد. دو غده از آن در زیر زمین می‌روید که به چندبخش تقسیم می‌شود و ریشه‌های نخ مانندی درمی‌آورد. (113)