آغاجری

آغاجری \āqājarī\، یا آقاجَری (آغاچ اَری)، ایلی ترک‌تبار و ترک‌زبان، ساکن اطراف بهبهان. تیره‌های گونه‌گون آغاجری عبارت‌اند از: افشار، بیگدلی، تیلکو، جامه‌بزرگی، جُغَتایی، داوودی، شعری، قره‌باغی و گشتیل (فسایی، 2 / 270).
آغاجری مرکب از دو واژۀ ترکی «آغاج» به‌معنی درخت و «اَر» به‌معنای مرد است که مفهوم مرد بیشه را می‌دهد (رشیدالدین، 1 / 35). ترکمانان اُغوز در پی استیلای مغول و نامساعدشدن شرایط زندگی، سرزمین خود، ماورای سیحون، را ترک کردند و راهی ایران و آسیای صغیر شدند. گروهی از آنان که در نواحی جنگلی مرعش، واقع در آناتولی، سکونت گزیدند (ابن بی‌بی، 618)، «آغاچ اری یا آغاجری» نامیده شدند (رشیدالدین، همانجا). این طایفه از قدیم‌ترین ترکمانان مهاجر در آناتولی بودند و به‌سبب اشتغال در صنعت چوب به «تخته‌چی» یا «جماعت تخته‌چیان» نیز اشتهار یافتند (سومر، «آغاچریها»، 528، «اوغوزها»، 157). در 660 ق / 1262 م، به‌فرمان هولاکو، نیرویی مرکب از 000‘20 تن بر آنان تاخت؛ چنان‌که گروهی از آنان کشته، و برخی دیگر به سوریه متواری شدند (همو، «آغاچریها»، 524).
هم‌زمان با تشکیل دولت قره‌قویونلو، گروهی از آغاجریها با قره‌محمد، امیر قره‌قویونلو، روابط بسیار نزدیک داشتند؛ حتى تاتار خاتون، خواهر محمد، با یکی از امرای آغاجری ازدواج کرد که حسن بیک، یکی از رؤسای آغاجری، فرزند او ست (ابوبکر طهرانی، 1 / 37؛ سومر، «قره‌قویونلوها»، 31، «اوغوزها»، 147). هنگامی که قره یوسف، حکمران قره‌قویونلو، آذربایجان را تصرف کرد و پایه‌های حکومت خویش را استحکام بخشید، قبایل تیره‌های متعدد ترکمانانِ نواحی مرزی آناتولی شرقی، ازجمله آغاجریها، با وی به ایران آمدند (همانجا) و به خدمت در حکومت قره‌قویونلوها پرداختند. از امرای معروف آنان می‌توان حسن بیک، حسین بیک، سولان بیک و علی بیک را نام برد (ابوبکرطهرانی، 1 / 145، 146 بب‌ ). آغاجریها پس‌ از انقراض دولت قره‌قویونلو نیز موجودیت خود را حفظ کردند و دور نیست که آغاجریهای کنونی ایران از بازماندگان آنان باشند (سومر، «قره‌قویونلوها»، همانجا).
در حال حاضر، گروهی از بازماندگان این قوم که شیعی‌مذهب‌اند، در نواحی مختلف ترکیه، ازجمله اطراف آیدین، اسپارتا و آدانا، زندگی می‌کنند (همو، «آغاچریها»، 528).

مآخذ

ابن‌بی‌بی، حسین، الاوامر العلائیه، به‌ کوشش عدنان صادق ارزی، آنکارا، 1956 م؛
ابوبکر طهرانی، دیار بکریه، به‌ کوشش نجاتی لوغان و فاروق سومر، آنکارا، 1964 م؛
رشیدالدین فضل‌الله، جامع التواریخ، به‌ کوشش بهمن کریمی، تهران، 1361 ش؛
فسایی، حسن، فارسنامۀ ناصری، تهران، 1313 ق؛
نیز:

Súmer, F., «Agaçeriler», Belleten, 1963, vol. XXVI;
id, Kara Koyunlular, Ankara, 1984;
id, Oğuzlar, Ankara, 1972.
علی‌اکبر دیانت (دبا)