اژدر

اَژْدَر [aždar]، موشک زیردریایی خودرانی‌که از زیردریایی، کشتی یا هواپیما پرتاب می‌شود و به این منظور طراحی شده است که در برخورد با بدنۀ کشتی یا زیردریایی منفجر شود. اژدر امروزی دارای ابزارهای دقیقی است که از طریق آنها عمق نفوذ و جهت آن طبق طرحی از پیش تعیین‌شده، یا در پاسخ به علامتهای دریافتی از خارج تنظیم‌می‌شود؛ همچنین شامل‌وسیله‌ای است که کلاهک جنگی آن را پس از اصابت به هدف، یا هنگام نزدیک شدن به آن، منفجر می‌کند.
رابرت فولتِن، مخترع آمریکایی در طول جنگهای ناپلئونی، نوعی مین دریایی را آزمایش کرد و نام آن را «اژدر1» نهاد. او این نام را ظاهراً از گونه‌ای ماهی گرفته بود که با تخلیۀ الکتریکی، دشمنان خود را بی‌حس می‌کند. در سدۀ 19م برخی ناوها از نوعی اژدر استفاده می‌کردند که از مقداری مادّۀ منفجره در انتهای دیرکی بلند تشکیل شده بود و هنگام تماس با بدنۀ کشتی دشمن منفجر می‌شد.
اژدر امروزین اختراع رابرت وایتْهِد، مهندس انگلیسی است. در 1864م، نیروی دریایی اتریش از او خواست تا نوعی قایق خودران برای حمل مواد منفجره طراحی کند که توسط اتصالهای بلندی از محل پرتابش هدایت شود. وایتهد بعد از ساختن نمونه‌ای، این طرح را به دلیل عملی نبودن رها کرد، و دست به کار ساختن اژدری بر مبنای طرح خود شد. در 1866م او نخستین اژدر خود را ساخت. نمونه‌ای از سلاح وایتهد به طول 4 متر و قطر 36 سانتی‌متر با وزن حدود 150 کیلوگرم ــ که شامل خرج 9 کیلـویی دینـامیت در دمـاغۀ آن نیز می‌شد ــ بـه کمک موتوری با هوای فشرده و یک پروانۀ پیش‌ران به حرکت درمـی‌آمد. سرعت ایـن اژدر نـزدیک بـه 11 کمـ در سـاعت (6 گره)، و بُرد آن بین 180 تا 640 متر بود و عمق آن توسط دریچۀ هیدروستاتیکی که تیغه‌های متصل به سطح افقیِ دُمِ اژدر را حرکت می‌داد، کنترل می‌شد. در این اژدر، حرکت عرضی پیش‌بینی نشده بود.

در1895م ژیروسکوپ برای‌کنترلِ مسیر حرکت به کار گرفته شد. هر انحرافی از مسیر تعیین شده سبب می‌شد ژیروسکوپ حرکتی اصلاحی به تیغه‌های عمودیِ دُم دهد. با اصلاحات بعدی، مسیر اژدر می‌توانست پیش از آنکه تیغه‌ها کنترل حرکت را به تنهایی به‌دست گیرند، زاویۀ از پیش تعیین شده‌ای (تاحدود °90) پیدا کند. به کمک این ویژگی که میدان عمل اژدر را گسترش می‌داد، هر کشتی می‌توانست اژدرهای خود را بدون مواجهه با هدف به سوی آن پرتاب کند.
اژدرهای جدید بنا بر نیروی پیش‌ران خود، چگونگی کنترل حرکت در آب، نوع هدف و وسیله‌ای که از آن پرتاب می‌شوند، طبقه‌بندی می‌گردند. رانش این اژدرها معمولاً به کمک موتورهای الکتریکی‌ای که با باتری کار می‌کنند، صورت می‌گیرد. حرکت اژدرهای جدید در درون آب نیز از راههای مختلفی کنترل می‌شود. اژدرهای آکوستیکی فعالْ علامتهایی صوتی، مشابه ردیاب صوتی تولید می‌کنند و پژواک علامتهای دریافت شده از هدف را دنبال می‌کنند. اژدرهای آکوستیکی غیرفعالْ نوفه‌ای(نویزی) را که هدف تولید می‌کند، پی می‌گیرند.
در زیردریاییها، به‌خصوص در طول دو جنگ جهانی که طی آنها، زیردریاییهای آلمانی کشتیهای تجاری زیادی را غرق می‌کردند، بیش‌از هر وسیلۀدیگری، به‌نحوی موفقیت‌آمیز از اژدر استفاده می‌شد. جنگ جهانی دوم با ظهور هواپیماهای اژدرافکن و اژدرهای هدف‌یاب یا آکوستیکی نیز هم‌زمان بود. اژدرها عامل مهمی در جنگ زیردریاییها به‌شمار می‌روند و همراه با موشک، از تجهیزات زیردریاییهای شکاری‌ای هستند که برای حمله به زیردریاییهای موشک‌انداز طراحی شده‌اند. (128)