ازهری

اَزْهَری [azharī]، ابومنصور محمد بن احمد (282-370ق/ 895-980م)، لغت‌شناس، ادیب، مفسر و فقیه شافعی مذهب و مؤلف تهذیب اللغه. وی در هرات زاده شد و نزد مشاهیر علم و ادب آن شهر دانش‌ آموخت. از حوادث مهم زندگی او، اسارت وی، در 312ق به دست قرمطیان در سفر حج بود که موجب شد مدتی دراز در میان عربهای بادیه‌نشین بگذراند.
وی در بغداد نزد بزرگانی چون ابن سراج و نفطویه دانش آموخت و پس از اقامت کوتاهی در بغداد، به هرات بازگشت و به تدوین لغت‌نامۀ خود پرداخت. از مشایخ او در هرات، ابوالفضل منذری، ابومحمد مزنی و ابوبکر ایادی، و از شاگردان او نام‌آورانی چون ابوعبید هروی، شار ابونصر فرمانروای غرشستان و ابواسامه جنادة بن محمد ازدی را می‌توان نام برد. او در هرات زیست و همان‌جا درگذشت. ازهری را شافعی مذهب دانسته‌اند و پاره‌ای به سبب دشنامی که به عبیدالله بن زیاد داده است، او را شیعه یا دارای گرایش به تشیع پنداشته‌اند.
وی در فقه و تفسیر تبحر داشت، اما آنچه مایۀ شهرت او شد، گردآوری و تدوین تهذیب اللغه است که از مهم‌ترین قاموسهای عربی است. ازهری در لغت‌نویسی برجسته‌ترین پیرو شیوۀ خلیل ابن احمد به شمار می‌رود. تهذیب اللغه که از لحاظ ساختار و شیوۀ تدوین، همانند العین خلیل است، از لحاظ کثرت مواد و تعدد روایات و شواهد لغوی و شعری و استشهاد به آیات قرآن و احادیث نبوی(ص) بر آن برتری دارد و از این‌رو، پاره‌ای بر ازهری خرده گرفته‌اند که وی از گنجینۀ لغوی بدویان که دیرزمانی با آنان همنشین بوده، کمتر بهره گرفته است. تهذیب اللغه یکی از مهم‌ترین منابع لغوی قاموس‌نویسان بعدی است و ابن منظور مؤلف لغت‌نامۀ عظیم لسان العرب، تهذیب را در رأس منابع خود قرار داده است. این اثر در 15 جلد در قاهره (1964-1967م) به چاپ رسیده است.
ازهری تألیفات فراوانی در تفسیر و قرائات داشته که نام 14 اثر یافت نشدۀ او در منابع آمده است. افزون بر تهذیب اللغه آنچه از او برجای مانده، الزاهر فی غریب الفاظ الشافعی و معانی القراءات است که به ترتیب در کویت و دمشق به چاپ رسیده‌اند.*

مآخذ

ابن اثیر، اللباب، بغداد، مکتبة المثنى؛
ابن انباری، عبدالرحمان، نزهة الالباء، به کوشش ابراهیم سامرایی، بغداد، 1959م؛
ابن خلکان، وفیات؛
ابن درید، محمد، جمهرة اللغة، به کوشش رمزی منیر بعلبکی، بیروت، 1407ق/ 1987م؛
ابوالفدا، المختصر فی اخبار البشر، بیروت، دارالمعرفه؛
ازهری، محمد، تهذیب اللغة، به کوشش عبدالسلام محمدهارون و دیگران، قاهره، 1964-1967م؛
خلیل بن احمد فراهیدی، العین، به کوشش مهدی مخزومی و ابراهیم سامرایی، بیروت، 1408ق/ 1988م؛
درویش، عبدالله، المعاجم العربیة، قاهره، 1956م؛
ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش اکرم بوشی، بیروت، 1404ق/ 1984م؛
صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش س. ددرینگ، استانبول، 1949م؛
مخزومی، مهدی و ابراهیم سامرایی، مقدمه بر العین (نک‌ : هم‌ ، خلیل بن احمد فراهیدی)؛
نصار، حسین، المعجم العربی، قاهره، 1375ق/ 1956م؛
هارون، عبدالسلام محمد، مقدمه بر تهذیب اللغـة (نک‌ : هم‌ ، ازهری)؛
یـاقوت، ادبـا؛
همو، بلدان؛
یعقوب، امیل، المعـاجم اللغویة العربیة، بیروت، 1981م؛
نیز:

EI2;
GAL;
GAL,S;
GAS;
Haywood, J.A., Arabic Lexicography, Leiden, 1965.
مهران ارزنده