ازنیک کقبی

اِزْنیکِ کُقْبی [eznik-e koqbī] (یا یزنیکِ قُلبی یا کُقْباتْسی)، روحانی ارمنی و اسقف باگرِواند (باکو) در اواسط سدۀ 5م. اصل این نام در ارمنی یِزنیک است، اما در متنهای عربی به صورت ازنیق و در فارسی از راه ترجمه از متنهای غربی به صورت ازنیک آمده است. ارمنیان ازنیک را یکی از برجسته‌ترین متفکران مسائل اجتماعی و فرهنگی و همچنین یکی از عاملان تحول فکری و مدنی خود در سدۀ 5م می‌دانند. ازنیک در روستای کُقْب (قُلب) ایالت چاکاتک آیرارات (آرارات) چشم به جهان گشود. تولد ازنیک را بین سالهای 374-400م و وفاتش را در حدود 478م تخمین زده‌اند (نک‌ : نعلبندیان، 3؛ بستانی، 11/ 100). ازنیک از شاگردان مسروپ ماشتوتس و ساهاک پرثوی، مبتکران خط ارمنی است و از سوی استادان خود برای آشنایی با منابع سریانی و یونانی به ادسا و بیزانس فرستاده شد و در مراکز بزرگ علوم و فرهنگ سریانی و یونانی به آموختن زبان و علوم متنوع زمان خود پرداخت. او در بازگشت به ارمنستان نسخه‌هایی از ترجمۀ یونانی کتاب مقدس را همراه داشت و از روی همین نسخه‌ها بود که به اهتمام او کتاب مقدس به زبان ارمنی ترجمه شد (نعلبندیان، 4).
زمان رونق کار ازنیک مصادف با فرمانروایی یزدگرد دوم ساسانی بود که با سرکوب مسیحیت در ارمنستان قصد گروانیدن ارمنیان به دین زردشت را داشت. از سوی دیگر رخنۀ فِرَق مذهبی، مانند فرقۀ مَرقیون، از غرب ارمنستان مانع استقلال کلیسای ارمنستان بود. از این روی، ازنیک در کتاب مشهور خود به نام «تکذیب و رَدّ فِرَق دینی» در 4 بخش به تکذیب و رد فرق الحادی، کیش پارسی، آموزشهای حکمای یونان و فرقۀ مذهبی مرقیون پرداخته است. در این کتاب می‌توان، ضمن بحثهای مذهبی گوناگون، به اطلاعات گران‌بهایی دربارۀ آراء دینی زمان ازنیک دست یافت. بخش تکذیب و رد کیش پارسی، بهترین منبع پژوهش دربارۀ آفرینش هرمزد و اهریمن و پرداختن به کیش زروانی است. در این بخش است که افسانۀ معروف تولد هرمزد و اهریمن به صورت دو برادر همزاد از بطن زروان، خدای زمان آمده، و سپس به شدت مورد انتقاد قرار گرفته است. این بخش تاکنون از سوی ایران‌شناسان بی‌شماری پایۀ مطالعه در کیش زروانی و دین ایران باستان قرار گرفته است.
کتاب ازنیک به زبانهای روسی، آلمانی و فرانسه ترجمه شده است و با اینکه این کتاب از نظر بررسی آراء دینی آسیای مقدم و ایران از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، ترجمۀ فارسی آن از سوی نعلبندیان در 1989م در ایروان نخستین ترجمۀ کتاب به یکی از زبانهای شرقی است.

مآخذ

بستانی؛
نعلبندیان، گئورگی، مقدمه بر تکذیب و ردّ فرق دینی یزنیک کقباتسی، ایروان، 1989م.

پرویز رجبی