آزمایش و آزمایش گرایی

آزْمایِشْ وَ آزْمایِشْ‌گِرایی [ āzmāyeš va āzmāyeš- ge(a)rāyī]، سابقۀ روش آزمون و خطا به منظور احراز نتایج علمی به یونان باستان برمی‌گردد؛ ولی تا پیش از انقلاب علمی در قرن 17م هنوز آزمایش به عنوان یکی از مقولات مشخص علمی پای نگرفته بود. نضج گرفتن آزمایش در آن عصر دو علت داشت: یکی تکامل ابزارهای دقیقی همچون تلسکوپ، میکروسکوپ و ساعت آونگ‌دار، و دیگری تأسیس فرهنگستانهای علمی و دایر شدن آزمایشگاهها. فرانسیس بِـیکِـن نخستین کسی بود که انواع گوناگون آزمایشها را رده‌بندی کرد. از آن جمله بود آزمایشهای فیصله‌بخش که به عقیدۀ او، در ترجیح یک نظریه بر نظریه‌های دیگر نقش قاطع داشت. ولی سوای این تصور، از تحلیل فنون آزمایشی خبری نبود، و در تحلیلهای فلسفی عموماً فقط بر نقشِ مشاهده به عنوان شالودۀ واقعیتهای آزمایشی تأکید می‌شد. آزمایش ــ دست‌کم در آثار تاریخـی و فلسفی دربارۀ علم ــ نقشی تبعی و جدا از نظریه داشت. حتیٰ فیزیک‌دانان معتبری مانند جیمز کلارک مَکسوِل و آلبرت اینشتین در آثارشان دربارۀ علم توجهی به آزمایش نکرده‌اند. پوزیتیویستها یا پوزیتیویستهای منطقیِ قرن 20م نیز گرچه مشاهده را بنیاد علم می‌دانستند، نه به تحلیل خود آزمایش دست زدند و نه پرسشی درخصوص اعتبار گزارشهای مبتنی بر مشاهده طرح کردند.
در 1962م تامس کیون در کتاب «ساختار انقلابهای علمی» قطعیت گزارشهای مبتنی بر مشاهده را مورد تردید قرار داد و استدلال کرد که نه‌تنها آزمایشهای علمی، بلکه تفسیر همۀ تجربه‌ها سخت به سابقۀ شناخت نظری بستگی دارند؛ و دو تن مانند تیکو براهه و کپلر که قائل به دو نظریۀ متفاوت دربارۀ خورشید بودند، به هنگام رصد کردن خورشید واقعاً دو چیز مختلف می‌دیدند. یکی جرمی ساکن می‌دید که زمین به گرد آن می‌گردید، و دیگری جرمی متحرک که دور زمین دوران می‌کرد. بنابراین، نه تجربۀ ساده ممکن است منطقه‌ای بی‌طرف برای انتخاب نظریه باشد، و نه آزمایش (از جمله آزمایشهای فیصله‌بخش).
تحلیل کیون از آزمایش در واقع شرحی است دربارۀ اینکه عوامل روانی چگونه در ادراک تأثیر می‌گذارند؛ و در نتیجه، نظریه به مبنایی برای ارزیابی تفسیر همۀ داده‌های آزمایشی و ذی‌ربط بودن آنها تبدیل می‌شود.
از سوی دیگر، جامعه‌شناسان علم منکر این شدند که توسل به طبیعت به صورت آزمایش هرگز بتواند در انتخاب میان نظریه‌های رقیب قطعیتی به ارمغان بیاورد. به عقیدۀ آنان، نه‌تنها این‌گونه انتخاب، بلکه تفسیرِ داده‌ها نیز صرفاً برپایۀ عوامل اجتماعی و سیاسی‌ای صورت می‌گرفت که محلی در آزمایشگاه نداشتند.
پاسخ فیلسوفان به کیون این بود که درست است که مشاهده بار نظری دارد، ولی نظریه به هر حال، با جهانی مشخص مطابقت دارد که اگر درست وصف شود، سرشت حقیقی خود را آشکار می‌سازد.
اما تأکید بر آزمایش به عنوان یکی از حوزه‌های تحقیق فلسفی پس از انتشار کتاب ایان هَکینگ، «بازنمایی و مداخله» (1983م) آغاز شد. او معتقد بود که فیلسوفان باید به ساختن و به کار انداختن ابزارها، محاسبه و اندازه‌گیری، و ایجاد و دست‌کاری پدید‌ه‌ها در آزمایشگاه توجه کنند که جدا از دنیای نظریه‌پردازان و مسائل سنتی فلسفه است. وی تأکید داشت که کار آزمایشی مستقل از نظریه است و گواه واقعیتِ وجودی چیزهایی مانند الکترون و ذره فقط این نیست که می‌توان آنها را موردآزمایش قرار داد، بلکه باید بتوان آنها را دست‌کاری کرد و به عنوان ابزارهایی برای تحقیق در دیگر جنبه‌های طبیعت به کار گرفت. بنابراین، هدف ما باید نه‌تنها فهم ماهیت آن چیزها، بلکه استفاده از آنها برای دگرگون ساختن طبیعت باشد.
با این همه، نمونه‌هایی در فیزیک وجود دارد که نشان می‌دهد هنگامی که گروههای مختلف نتایج آزمایشها و شیوه‌های عملی آزمایشی را به راههای مختلف ارزیابی می‌کنند، مناقشاتی بر سر تفسیر برانگیخته می‌شود. آنچه از این نمونه‌ها و نیز تأکید بر آزمایش می‌توان فهمید، درجۀ پیچیدگی رابطۀ بین آزمایشها، پدیده‌ها، ابزارها و نظریه‌ها ست. احراز صحت واقعیتهای آزمایشی همچنین مستلزم اعتبار فرضهایی است که در فهم معنا و اهمیت نتایج آزمایشی به کار می‌روند. پیکِرینگ و دیگران معتقدند که چگونگی تفسیر و داوری دربارۀ شواهد علمی بستگی دارد به عوامل جامعه‌شناختی و سیاسی، از جمله منافع و علاقه‌های گروههای مشخصی از دانشمندان که می‌خواهند برخی نظریه‌ها را ترویج کنند.
فلسفۀ آزمایش اکنون در درون فرهنگ علمی، حوزه‌ای مستقل با مسائل خاص خود آن است. مهم‌ترین این مسائل یکی «چگونگیِ» انجام دادن آزمایش به تفکیک از کار نظری است، و دیگری بحث از حیث معرفت‌شناسی دربارۀ نتایج آزمایش از لحاظ واقع‌گرایی علمی و تأیید نظریه‌ها. توجه به آزمایش اکنون مباحثات جدیدی در این باره که شایسته است فلسفۀ آزمایش و فلسفۀ علم چگونه باشد، برانگیخته است. (148)