آزاد، ماهی

آزاد، ماهی [māhī-ye āzāds]، نام عمومی به کار رفته برای ماهیهایی که ویژگی آنها داشتن بدن کشیده و پوشیده از فلسهای کوچک و گرد، و باله‌ای گوشتی میان بالۀ پشتی و دُم است. این ماهیها به تیرۀ آزاد ماهیان که ماهیهای قزل‌آلا و برخی ماهیهای شبیه آن را نیز در بر می‌گیرد، تعلق دارند. بیشتر اعضای این تیره از ماهیهای خوراکی ارزشمند، و نیز برای ماهی‌گیری تفریحی مناسب هستند. خوراک ماهیهای آزاد ماهیهای کوچک‌تر، سخت‌پوستان و حشرات است. ماهیهای آزاد در آبهای شیرین و شور در مناطق سردتر نیمکرۀ شمالی یافت می‌شوند.

چرخۀ زندگی ماهی آزاد

بسیاری از گونه‌های ماهی آزاد بالارونده (فراز رو) هستند، یعنی در آبهای شیرین تخم‌گذاری می‌کنند؛ بچه ماهیها به سوی آبهای شور دریا مهاجرت، و در آنجا رشد می‌کنند. این ماهیها پس از آنکه به بلوغ رسیدند، به آبهای شیرین باز می‌گردند. دیگر جمعیتها یا گونه‌های ماهی آزاد محصور در خشکی هستند و همۀ چرخۀ زندگی خود را در آبهای شیرین می‌گذرانند. غریزۀ مهاجرت اعضای تیرۀ ماهی آزاد به طرز چشمگیری اختصاصی است؛ هر نسل برای تخم‌گذاری دقیقاً به محلی باز می‌گردد که نسل قبل در آنجا تخم‌گذاری کرده است. بعضی از ماهیهای آزاد صدها یا هزارها کیلومتر مهاجرت می‌کنند تا به محل تخم‌گذاری خود برسند. حتى گونه‌هایی که از آب شیرین به آبهای شور مهاجرت نمی‌کنند، دقیقاً در محلی که نیاکانشان تخم‌گذاری کرده‌اند، این عمل را انجام می‌دهند.
اعضای تیرۀ ماهی آزاد گرچه معمولاً پیش از فصل تخم‌گذاری رنگی کدر دارند که از گونه‌ای به گونۀ دیگر متفاوت است، هنگام تخم‌گذاری ته رنگ روشن می‌یابند. در طول این فصل، معمولاً ماهی نر پوزه‌ای به شکل قلاب و پشتی خمیده پیدا می‌کند. ماهیهای آزاد معمولاً در جریانهای تند و شفاف آب که در کف آنها شن یا سنگ وجود دارد، تخم می‌گذارند. پیش از جفت‌گیری یکی از والدین لانه‌ای برای تخم‌گذاری حفر می‌کند. ماهی ماده در لانه تخم می‌گذارد و ماهی نر روی تخمها اسپرم آزاد می‌کند تا آنها را بارور سازد. سپس ماهی ماده جریان آب را در بستر رودخانه برهم می‌زند تا خاک و سنگها تخمها را بپوشانند و از آنها محافظت کنند. در طول دورۀ مهاجرت و ساختن لانه که در پی جفت‌گیری می‌آید، ماهیهای ماده و نر هیچ‌یک غذا نمی‌خورند.
نوزادهای ماهیهای آزاد طی 2 هفته تا 6 ماه ــ بسته به گونۀ ماهی و دمای آب ــ از تخم بیرون می‌آیند. این نوزادان در لانه پنهان می‌مانند و با موادی غذایی که از کیسۀ زردۀ چسبیده به شکمشان جذب می‌کنند، تغذیه می‌شوند. وقتی همۀ زرده جذب شد، بچه ماهی برای جست‌وجوی غذا از شنها بیرون می‌آید. خوراک این بچه ماهیها گیاهان ذره‌بینی و جانوران کوچکی چون حشره‌ها ست.
همچنان‌که بچه ماهیها تغذیه می‌کنند و بزرگ‌تر می‌شوند، خطوط عمودی تیره‌ای درپهلوهایشان پدیدارمی‌شود. طول مدتی که بچه ماهی آزاد در آب شیرین می‌گذراند، به گونۀ آن بستگی دارد. سرانجام این بچه ماهیها به رنگ نقره‌ای روشن درمی‌آیند و گونه‌های دریایی به طرف دریا سرازیر می‌شوند. وقتی این ماهیها کاملاً رشد کنند و به بلوغ جنسی برسند، برای تولید مثل به آبهای شیرین باز می‌گردند. گونه‌های مختلف ماهی آزاد زمانهای متفاوتی را ــ تا پیش از بازگشت به رودهای محل تولد خود برای تخم‌گذاری ــ در آب شور می‌گذرانند.
ماهی آزاد اقیانوس اطلس به صورت میانگین در حدود 6/ 3 تا 5/ 5 کیلوگرم وزن دارد، اما نمونه‌هایی به وزن 38 کیلوگرم نیز صید شده‌اند. این ماهی در اواخر بهار و اوایل تابستان از دریا به آبهای شیرین و سرد مهاجرت می‌کند و هر روز به‌طور متوسط 4/ 6 کمـ را به سوی بالادست رودخانه شنا می‌کند. ماهی ماده در پاییز تا 20 هزار تخم می‌گذارد و پس از آن با جریان آب به سوی پایین دست رودخانه می‌آید و به دریا بازمی‌گردد. ماهی آزاد اقیانوس اطلس هر سال به محل تخم‌گذاری خود بازمی‌گردد و می‌تواند تا 8 سال زندگی کند.
چندین زیرگونۀ ماهی آزاد اقیانوس اطلس در دریاچه‌های بخش شمالی‌ایالات‌متحده زندگی می‌کنند، بی‌آنکه هرگز به دریا روند. این ماهیهای آزاد محصور در خشکی بسیار کوچک‌تر از ماهیهای آزاد مهاجرند و وزن آنها حداکثر به حدود 16 کیلوگرم می‌رسد.
ماهی آزاد اقیانوس آرام شمالی تنها یک‌بار تخم می‌گذارد و هر دو ماهی نر و ماده پس از تخم‌گذاری و بارور کردن تخمها می‌میرند. 6گونه ماهی آزاد در اقیانوس آرام زندگی می‌کنند که میانگین وزن بزرگ‌ترین گونۀ آنها 7 تا 11 کیلوگرم است. نمونه‌های متعددی که تا 5/ 1 متر درازا و 60 کیلوگرم وزن داشته‌اند، نیز در این اقیانوس یافت شده‌اند. ماهی آزاد شینوک که از ماهیهای آزاد اقیانوس آرام است، به محلی بسیار دورتر از هر ماهی آزاد دیگری مهاجرت می‌کند و غالباً مسافتی حدود 600‘1 تا 200‘ 3 کمـ را به سوی بالادست رودخانه طی می‌کند تا به محل تخم‌گذاری خود برسد. کوچک‌ترین گونۀ ماهی آزاد اقیانوس آرام تنها در آبهای ژاپن زندگی می‌کند.
آزاد ماهی کاسپین (سالموتروتا کاپیوس) و آزاد ماهی شمالی (استنودوس لئوسیکتیس) از ماهیان آزاد دریای خزرند. (103)