افراسیاب، خاندان

افراسیاب، خاندان \xāndān-e afrāsiyāb\، دودمانی که 3 تن از آنان میان سالهای 1005- 1077 ق / 1597-1666 م بر بصره و پیرامون آن حکومت کردند:
1. افراسیاب ‌پاشا (حک‌ 1005-1034 ق / 1597- 1625 م). خاستگاه و نسب وی به درستی دانسته نیست. برخی بر اساس نسبت دیری او گفته‌اند که از حوالی رود دیر در شمال بصره برخاسته است و برخی دیگر، وی را به سلجوقیان منتسب دانسته‌اند. افراسیاب زمانی با سمت دبیر لشکر در خدمت حاکم عثمانی بصره به نام علی‌ پاشا بود (عزاوی، 4 / 139-140؛ لانگریگ، 100). علی ‌پاشا به‌سبب کشمکشهای پیوسته با ساکنان عرب بصره، که با دولت عثمانی به دشمنی برخاسته بودند، در 1005 ق / 1597 م حکومت خود را به «شرط اطاعت»، از دولت عثمانی به افراسیاب فروخت (تاورنیه، 229؛ عزاوی، 4 / 139).
افراسیاب که خود را تابع خلافت عثمانی می‌دانست، فرمان شاه‌ عباس صفوی را مبنی بر عدم همکاری با پرتغالیها برنمی‌تافت، اما قبل از آنکه به‌دستور شاه‌ صفوی مورد حملۀ امام قلی‌خان، حاکم فارس، قرار گیرد، درگذشت و فرزندش علی، جانشین او گردید (خال، 5؛ لانگریگ، 103-104).
2. علی ‌پاشا (حک‌ 1034-1062 ق / 1625-1652 م). او در برابر سپاه صفوی از سلطان عثمانی یاری خواست (همو، 104)، ولی به‌نظر می‌رسد که چنین کمکی نه از عثمانیها، بلکه از سوی پرتغالیها و اشراف بصره به وی رسید. امام قلی‌خان در مقابله با نیروهای متحد بصره کاری از پیش نبرد و نیز گویا به‌سبب گرفتاریهایی که در شیراز پیش آمد، از بصره عقب نشست (عزاوی، 5 / 95؛ لانگریگ، همانجا).
در 1038 ق / 1629 م امام قلی‌خان بار دیگر به بصره هجوم برد و امیر بصره این بار با تدبیر نظامی ماهرانه‌ای نیروهای صفوی را از ورود به شهر بازداشت. مقارن این ایام، شاه‌ عباس درگذشت و نیروهای ایرانی از کنارۀ بصره برخاستند (تاورنیه، 230؛ خال، 7- 8).
علی‌ پاشا از ایـن پس تا پایان فرمانروایی ــ که بـا جنگهای ایران و عثمانی برای تصرف بغداد مقارن بود ــ به استقلال، بر بصره فرمان راند. این دوره، عصر شکوفایی اقتصادی و فرهنگی تاریخ خاندان افراسیاب به ‌شمار می‌آید (تاورنیه، 230-231).
3. حسین پاشا (حک‌ 1062- 1078 ق / 1652-1667 م). وی از خصلتهای پسندیدۀ پدرش بی‌بهره بود و سرانجام در 1077 ق / 1666 م توسط سلطان عثمانی برکنار شد و به این ترتیب فرمانروایی خاندان افراسیاب در بصره به سر رسید.

مآخذ

تاورنیه، ژان‌باتیست، سفرنامه، ترجمۀ ابوتراب نوری، به‌ کوشش حمید شیرانی، تهران، کتابخانۀ سنایی؛
خال، محمد، تاریخ الامارة الافراسیابیة، بغداد، 1380 ق؛
عزاوی، عباس، تاریخ العراق بین احتلالین، بغداد، 1372 ق / 1953 م؛
نیز:

Longrigg, S. H., Four Centuries of Modern Iraq, Beirut, 1968.
مهرداد قدرت‌دیزجی (دبا)