ارم

اِرَم [eram]، باغی تاریخی در شیراز. نام آن را برگرفته از قصۀ ارم می‌دانند. اگرچه توصیف و اخبار باغ ارم شیراز از حدود 2 سدۀ پیش در متون آمده است، به نظر می‌رسد این باغ ازجملۀ چند باغ معروف شیراز است که در گذشته‌ای بسیار دورتر احداث شده است(نک‌ : آریان‌پور، 307-308؛ ویلبر، 192). تیمور نیز دستور داده بود باغهایی را به سبک آنها در سمرقند بسازند(نک‌ : ابن عربشاه، 220؛ حکمت، 259-260؛ نیز ویلبر، 53).
باغ ارم از اواخر دورۀ زندیه در اختیار سران ایل قشقایی یا امرای محلی فارس قرار گرفت و در زمان فتحعلی‌شاه قاجار، هنگامی که جانی خان به سِمت ایلخانیِ ایلات فارس رسید، باغ ارم مقر فرمانروایی وی گشت. او و پسرش محمدقلی‌خان عمارتی در این باغ بنا کردند. درزمان ناصرالدین‌شاه،حسنعلی نصیرالملک باغ را خریداری، و بنای فعلی را با معماری حاج محمدحسن معمار به جای عمارت قبلی آن احداث کرد. پس از او باغ به دست خواهرزادۀ نصیرالملک، ابوالقاسم‌خان رسید که وی عمارت داخلی باغ را تکمیل کرد (نک‌ : همو، 193؛ فرصت‌الدوله، 226، 512؛ فسایی،1/ 757، 2/ 1227؛ آریان‌پور، 322؛ فریدالملک، 120؛ ظل‌السلطان، 152)، و پس از مرگ ابوالقاسم‌خان باغ در اختیار فرزندش عبدالله قوامی قرار گرفت و بعد از مدتی به محمد ناصرخان یکی از سران ایل قشقایی فروخته شد، اما مدتی بعد دولت باغ را بابت بدهی مالیاتی مالکان تصرف کرد. در1324ش/ 1945م باغ به دو بخش پایین و بالا تقسیم شد که بخش پایینی آن فروخته شد و کوشک آن تخریب، و به بناهای مسکونی تبدیل گردید؛ سرانجام در اواخر دهۀ 1340ش به دانشگاه شیراز واگذار شد (بهروزی، 243؛ آریان‌پور، 327- 328).
عمارتی که امروزه در باغ ارم وجود دارد، همان بنایی است که حاج محمدحسن معمار ساخته، و مالکان بعدی آن را تکمیل کرده بودند. عمارت اصلی دارای 3 طبقه است. پایین‌ترین طبقه شامل یک تالار اصلی به نام حوضخانه، دو راهرو در طرفین، و دو سالن دیگر در دو طرف راهروها و آشپزخانۀ بزرگی در ضلع جنوبی است. در تالار این طبقه آب‌نمایی وجود دارد که نهر آبی از میان آن عبور کرده، به استخر بزرگ جلو عمارت می‌ریزد. طبقه‌های دیگر نیز دارای ایوانها، ستونها، تالارها، راهروها، اتاقها و یک آشپزخانه در طبقۀ میانی است (همو، 342-344).
تزیینات بنا شامل گچ‌بریهایی در دیوارها، درهای ارسی با شیشه‌های رنگی، ستونهای یکپارچۀ سنگی،و کاشیهای هفت‌رنگ و معرق است که در کف تالار، سقف حوضخانه، سردر عمارت و اندرونی به کار رفته است. نقاشیهای گل و بوته و طرحهای اسلیمی، نقش شکارگاه، قصر و تصاویر انسانی به سبک اروپایی که بر روی چوب انجام شده‌اند، در سقف دو سالن طبقۀ سوم دیده می‌شود (همو، 345). کتیبه‌هایی نیز بر ستونهای جلو عمارت اصلی باغ ارم نصب است که شامل اشعاری از شاعران در وصف باغ، عمارت و صاحبان آن، به همراه ماده تاریخهایی است که زمان نصب کتیبه‌ها و همچنین تزیینات و تعمیرات بنا را نشان می‌دهد (همو، 347-353). بر بالای عمارت اصلی و اندرونی هلالیهای تزیینی وجود دارد که با کاشیهای هفت رنگ، داستانهایی از ادبیات ایران و قرآن، تصویری از ناصرالدین شاه و موضوعهای دیگری بر آنها نقش شده است (نک‌ : همو، 355-362).
محوطۀ باغ ارم دارای خیابان‌کشی و اسلوب خاصی است (کریمی، 121). سروهای باغ به سبب موزونی و بلندی قامتشان شهرت دارند. علاوه بر درختان، انواع گل نیز در آن پرورش می‌یابد که برخی‌از آنها در گلخانه نگهداری می‌شوند(آریان‌پور، 368-370، 377؛ مصطفوی، 76؛ امداد، 107). آبی که از «نهر اعظم» وارد باغ می‌شود، پس از عبور از حوضِ حوضخانۀ داخل عمارت وارد جویهای اطراف استخر شده، سپس برای آبیاری در جویبارهای باغچه‌ها روان می‌گردد. خیابان اصلی باغ که از در عمارت اصلی آغاز می‌شود، غربی ـ شرقی است و در دو طرف آن درختچه‌های کوتاه کاشته شده است (ویلبر، 197، 193؛ آریان‌پور، 366-367).

مآخذ

آریان‌پور، علیرضا، پژوهشی در شناخت باغهای ایران و باغهای تاریخی شیراز، تهران، 1365ش؛
ابن عربشاه، احمد، عجائب المقدور، قاهره، 1305ق؛
امداد، حسن، شیراز در گذشته و حال، شیراز، 1339ش؛
بهروزی، علینقی، بناهای تاریخی و آثار هنری جلگۀ شیراز، شیراز، 1349ش؛
حکمت، علی‌اصغر، حاشیه بر تاریخ ادبی ایران‌(از سعدی تا جامی) ادوارد براون، تهران، 1357ش؛
ظل‌السلطان، مسعود میرزا، تاریخ مسعودی، تهران، 1362ش؛
فرصت، محمدنصیر، آثارالعجم، به کوشش علی دهباشی، تهران، 1362ش؛
فریدالملک همدانی، محمدعلی، خاطرات، به کوشش مسعود فرید (قراگوزلو)، تهران، 1354ش؛
فسایی، حسن، فارس‌نامۀ ناصری، به کوشش منصور رستگار فسایی، تهران، 1367ش؛
کریمی، بهمن، راهنمای آثار تاریخی شیراز، تهران، 1344ش؛
مصطفوی، محمدتقی، اقلیم پارس، تهران، 1343ش؛
نیز:

Wilber, D. N., Persian Gardens and Garden Pavilions, Tokyo, 1962.
مریم همایونی‌افشار