ارژنگ

اَرْژَنْگ [aržang]، نام اثری از مانی و حاوی نقاشی و نگاره‌ها که در زبان پارتی (پهلوی اشکانی) به صورت آردَهَنگ و در فارسی به صورتهای گوناگون: ارژنگ، ارتنگ، ارجنگ، ارثنگ، ارهنگ، ارغنگ، تنگ و چنگ بازمانده است( ایرانیکا).
گویا مانی برای تشریح و تبیین آموزۀ دوگانگی نور و تاریکی آن کتاب را فراهم ساخته بود، و می‌توان گفت ارژنگ بیانیه مصوّر مانی بوده است، زیرا آیین وی به علت وجود اسطوره‌های پیچیده و نمادهای گوناگون و شگفت‌انگیز، برای همگان قابل فهم نبود. پس به ناچار مانی اقدام به ترسیم و تصویر بن‌مایه‌های شگفتِ آیین خود نمود. نیز می‌توان چنین استنباط کرد که نقاشیها و نگاره‌های ارژنگ دربارۀ آموزه‌های کیهان‌شناختی، آفرینش، روند تکوین جهان، ساختار کیهان و پایان جهان یا رستاخیز بوده است که در پرده‌های گوناگون به صورت طومارهای ارزشمند فراهم آمده بود (نک‌ : لئو، 177؛ بویس، «ادبیات مانوی»، 70، «نوشته‌های...»، 1200 ff.).
تاکنون هیچ اثری از ارژنگ پیدا نشده، اما قطعه‌ای به نامِ آردهنگ وِفراس، در بین متونِ به دست آمده از تُرفان به چشم می‌خورد که به معنای «تفسیر ارژنگ» است و دربارۀ آتش بزرگ فرجامین سخن می‌گوید (همو، «متون...»، 83 ، «ادبیات مانوی»، همانجا، «نوشته‌های»، 1201؛ تفضلی، 341؛ کلیم کایت، 58).
ارژنگ گویا همان «ایکون» یونانی و قبطی به معنای «تصویر» می‌باشد که در زبان چینی «دا ـ مِن ـ هو ـ ای تو» نامیده شده است.
از کتاب کفالایا فصل 92 برمی‌آید که نگارنامۀ ارژنگ شامل تصاویر و نگاره‌های فراوانی بوده است؛ مثلاً در یکی از آنها یک نیوشا (پیرو مانی) شکایت می‌کند که سرنوشت آینده‌اش در ارژنگ به تصویر درنیامده است (کلیم کایت، 59).
بنا به گفتۀ ابوالمعالی، صاحب بیان الادیان، نسخه‌ای از ارژنگ تا پایان سدۀ 5ق/ 11م، در شهر غزنه موجود بوده است. ابوالمعالی از تردستی و طرفه‌نگاری مانی سخنان زیبایی نقل می‌کند (نک‌ : کِسلر، 370 ff. ، به نقل از بیان الادیان؛ ویدنگرن، 139 بب‌ ، به نقل از بیان الادیان). همچنین میرخواند از چگونگی پدید آمدن نگاره‌ها و نقاشیهای ارژنگ و نحوۀ انجام آن داستان دل‌انگیزی دارد (نک‌ : همان مآخذ).
مانی در ادبیات فارسی به عنوان نقاش و صورتگر مشهور است، ارتباط او با نگارگری و نقاشی به‌ویژه کتاب ارژنگ، مهم‌ترین موضوعی است که در شعر فارسی به ظهور رسیده، و در پیرامون آن اصطلاحات، ترکیبات و کنایات فراوانی در قلمرو شعر و ادب فارسی به وجود آمده است (یاحقی، 383 بب‌ ). در این دوره از او به عنوان دین‌آور و شخصیت بزرگ دینی یاد نمی‌شود، بلکه او پیوسته به عنوان یک هنرمند (نقاش) شناخته می‌شود. فردوسی و نیز فخرالدین اسعد گرگانی در اثر حماسی خود، ویس و رامین، مانی را آفریدگار ارژنگ و نقاشی بزرگ از چین می‌دانند ( ایرانیکا).
گویا مانی اعتقاد داشته است کسانی که آموزه‌های دینی او را در قالب سخنان و کلام می‌شنوند، بهتر است آنها را در قالب تصاویر نیز ببینند و آنانی که از فراگیری آنها در قالب کلمات ناتوان‌اند، از نگاره‌ها و تصاویر بیاموزند (لئو، همانجا). به روایتی مانی مجبور شد یک سال تمام، تنها در غاری سکنا گزیند و آن را بیافریند (همانجا). وقتی که او زمان شکنجه و آزار خود را در اثر چرخش زمان پیش‌بینی می‌کرد، گفت: «بر نگاره‌های خود می‌گریم» (کلیم کایت، 58؛ اسماعیل‌پور، 12-13).
مانی که به نگارش و خط و تذهیب و نقاشی آثار دینی علاقه‌مند بود، احتمالاً تذهیب و نگارگری را از گنوسیان آموخته بود، زیرا اکثر کتابهای مقدس گنوسیان مصوّر بوده است. یهودیان نیز کتاب‌های مقدس را تذهیب و تزیین می‌کردند و به صورت طومار مصور و منقش درمی‌آوردند (نک‌ : اسماعیل‌پور، 13).

مآخذ

ابوالمعالی، محمد، بیان الادیان، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، تهران، 1376ش؛
اسماعیل‌پور، ابوالقاسم، «ارژنگ مانی»، هستی، تهران، 1378ش، شم‌ ویژه پاییز؛
تفضلی، احمد، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، به کوشش ژاله آموزگار، تهران، 1375ش؛
کلیم کایت، هانس یواخیم، هنر مانوی، ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل‌پور، تهران، 1373ش؛
ویدنگرن، گئو، مانی و تعلیمات او، ترجمۀ نزهت صفای اصفهانی، تهران. 1376ش؛
یاحقی، محمدجعفر، فرهنگ اساطیر، تهران، 1369ش؛
نیز:

Boyce, M., «Manichaean Literature», Iranistik, Literature 1, Leiden/ Köln, 1968;
id., «The Manichaean Middle Persian Writings», The Cambridge History of Iran, vol. III(2), ed. E. Yarshater, Cambridge, 1983;
id, A Reader in Manichaean Middle Persian and Parthian, Acta Iranica, IX, Leiden, 1975;
Iranica;
Kessler, K., Mani, Forchungen über die Manichäiche Religion, Tehran, 1976;
Lieu, S. N. C., Manichaeism in the Later Roman Empire and Medieval China, Tübingen, 1992.
یدالله منصوری