ارزور

اَرْزور [arzūr]، نام کوهی در اوستا و ادبیات پهلوی، و نام دیوی که کیومرث او را کشته است. در زامیاد یشت اوستا (یشتها، 2/ 325) ارزور ششمین کوهی است که اهوره مزدا آفریده است. مانند بیشتر اعلام جغرافیایی اوستا، تعیین محل این کوه دشوار است. بارتولمه (ص 354) با تکیه بر واژۀ سنسکریت اَمهوره (aķhura-)، این واژه را «پرشیب» ترجمه کرده است.
در وندیداد ( اوستا، 2/ 677، 874) قلۀ ارزور، کُنام دروغ و جایِ گرد آمدن دیوان است. اشاره‌های متنهای پهلوی کمک چندانی برای یافتن محل دقیق این کوه نمی‌کنند. به روایت بندهش (ص 71-72)، ارزور، مانند همۀ کوههای دیگر از البرز پدید آمده، و جای آن در «روم» است.
به روایتی، ارزور «در دوزخ» (همان، 71؛ شایست ناشایست، 184) و جایگاه آن شمال است («دادِستان دینی»، 75). با تکیه بر همین داده‌ها ست که دارمستتر کوه ارزور را با قلۀ دماوند یکی دانسته است (II/ 35).
ظاهراً اِشراف ارزور به دوزخ سبب شده است که در متنهای پهلوی، ارزور را نام دیوی نیز بپندارند؛ البته اگر ارزور در مقام دیو در یاد ایرانیان باستان سبب نام‌گذاری کوهی دوزخی و آتش‌فشانی نبوده باشد. شاید مینوی خرد (ص 42) به سبب همین قدیم بودن ارزور در مقام دیو است که نخستین کار سودمند کیومرث را کشتن ارزور می‌داند.
در رسالۀ ماه فروردین، روز خرداد (ص 55) یکی از بسیار کارهای نیکویی که رخ می‌دهد، کشته شدن ارزور در روز خردادِ ماه فروردین است. در روایت پهلوی (ص 65) ارزور نام دیو است و در پایان جهان، اهوره‌مزدا پوست ارزور را با همه‌گونه فلز پر می‌کند.
ظاهراً بیرونی، آنجا که به ارزور دیو می‌پردازد، مدارکی در دسترس داشته که به زمان ما نرسیده است. به نوشتۀ او اهریمن فرزندی داشته است به نام خزوره [ارزور] که به دست کیومرث کشته شده است.

مآخذ

اوستا، ترجمۀ جلیل دوستخـواه، تهران، 1372ش؛
بندهش، تـرجمۀ مهرداد بهار، تهران، 1369ش؛
بیرونی، ابوریحان، آثار الباقیة، ترجمۀ اکبر دانا سرشت، تهران، 1363ش؛
روایت پهلوی، ترجمۀ مهشید میرفخرایی، تهران، 1367ش؛
شایست ناشایست، آوانویسی و ترجمۀ کتایون مزداپور، تهران، 1369ش؛
ماه فروردین، روز خرداد، ترجمۀ ابراهیم میرزای ناظر، تهران، 1373ش؛
مینوی خرد، ترجمۀ احمد تفضلی، تهران، 1364ش؛
یشتها، ترجمۀ ابراهیم پورداود، بمبئی، 1928م؛
نیز:

Bartholomae, Ch., Altiranisches Wörterbuch, Berlin, 1961;
«Dādistān-ī Dīnik», Pahlavi Texts, Sacred Books of the East, tr. E. W.West, Oxford, 1882, vol. XVIII;
Darmesteter, J., notes on Le Zend-Avesta, Paris, 1960.
مرضیه منصوری‌زاده