اردهال

اَرْدِهال [ardehāl]، یا اردهار (ابونعیم، 31؛ «تهران...»، I/ 443)، ناحیه‌ای سنتی میان مرزبندیهای سنتی قم و کاشان که بین°33 و ´56 و °34 و ´5 عرض شمالی، و°50 و ´54 و°51 و ´8 طول شرقی (حسینی، 4)، در بخش کوهستانی مغرب کاشان قرار دارد (کیهان، 2/ 396). این ناحیه عمدتاً در طول درهّ‌ای غـربی ـ شرقی به طول 22 کمـ‌ ، میان 2 شهر کاشان و دلیجان قرار گرفته است و راه ارتباطی کاشان ـ دلیجان از آن می‌گذرد. اردهال از شرق و جنوب شرقی به شهرستان کاشان، از غرب به شهرستان دلیجان، از جنوب به استان اصفهان و از شمال به استان قم محدود می‌شود (حسینی، همانجا). این ناحیه عمدتاً کوهستانی است (همانجا؛ ضرابی، 46) و بسیاری از ریزابه‌های دایمی و فصلی آن به رود خاوه که تنها رودخانۀ دایمی ناحیه است، فرو می‌ریزند (حسینی، 33).
درگذشته، ناحیۀ اردهال جزو تقسیمات قم به شمار می‌رفت (کیهان، 2/ 394؛ ضرابی، 17؛ افضل الملک، 141؛ ارباب، 31)، تا جایی که آن را گاهی اردهال (اردهار) قم می‌خواندند (ضرابی، همانجا). اردهال در این دوره تیول نادر میرزا بود (افضل الملک، 142). این ناحیه از چند آبادی قدیمی و چندین مزرعه معتبر تشکیل شده است (حسینی، 42-43)؛ ضرابی از 7، و دیگران از 8 آبادی اصلی و شماری مزر‌عۀ آن یاد می‌کنند(ضرابی،9، 17- 18، 21؛ ارباب، 201 بب‌ ؛ افضل‌الملک، 143-145). در دهۀ دوم سدۀ 14ش، شمار آبادیهای این ناحیه را 9واحد و جمعیت آن را حدود 600‘ 3 نفر نوشته‌اند (کیهان، 2/ 396).
این ناحیه امروزه 13 آبادی، از جمله کرمه، کره جار، خاوه، چنار و باریکرسف و تعدادی مزرعه، از جمله گلستانه را در خود جای داده است(حسینی، 4؛ نیز تحقیقات میدانی مؤلف). بر سر تعلق اداری ـ سیاسی ناحیه بحثهایی وجود دارد (نک‌ : حسینی، 5-6؛ گر چه در آخرین سرشماری عمومی (1375ش)، با 886‘2 نفر (777 خانوار) جمعیت، یکی از دهستانهای بخش مرکزی شهرستان دلیجان (استان مرکزی) به شمار آمده (سرشماری...، یازده، 10، 14)، در آخرین تقسیمات کشوری (1384ش) تعلق اداری ـ سیاسی آن نامشخص مانده است (نک‌ : نشریه...). ساکنان ناحیه که اکثراً سادات هستند (افضل الملک، 142)، بیشتر به کاشان متمایل‌اند (تحقیقات میدانی مؤلف) و از لحاظ گویش و آداب نیز به مردم این شهر شباهت دارند (نیز نک‌ ‌: افضل‌الملک، همانجا)؛ حتى بیشتر برگزارکنندگان اصلی مراسم قالی‌شوران که هر ساله در هفته‌های نخست پاییز برپا می‌شود، از ساکنان آبادیهای اطراف، کاشان و به ویژه مردم فین هستند (آل احمد، 713-715؛ نراقی، 46؛ مشیری، 64؛ افضل الملک، همانجا).
بارگاه سلطان علی، فرزند امام محمدباقر (ع) در مشهد اردهال از مهم‌ترین زیارتگاههای ناحیه، بلکه ایران است که هر ساله هم زمان با مراسم قالی‌شویان انبوهی از مردم را به سوی خود جلب می‌کند (آل احمد، 711-713؛ مشیری، 64 بب‌ ). ساخت گنبد و بارگاه امام‌زاده را به مجدالدین عبیدالله (د 535ق) منسوب می‌دانند (نراقی، 59-60). محل این امام‌زاده، مشهد قالی‌شوران یا مشهد اردهال، یکی از آبادیهای معتبر این ناحیه (ضرابی، 17، 46؛ افضل الملک، همانجا)، شامل 4 محلۀ جوشق، ریجان، لاران و غیاث‌آباد‌(حسینی، 42) و مرکز سنتی‌آن به شمار است (کیهان، همانجا؛ نیز نک‌ : ه‌ د، مشهد اردهال). آرامگاه سهراب سپهری، شاعر معاصر، در محوطۀ امام‌زاده سلطانعلی (ع) قرار دارد. او بسیاری از شعرهای خود را در آبادیهای این ناحیه، از جمله خاوه و گلستانه سروده است (تحقیقات میدانی مؤلف). ضمناً سد قدیمی خاوه متعلق به دورۀ صفوی، در این ناحیه برجای مانده است (حسینی، 76).

مآخذ

ابونعیم اصفهانی، ذکر اخبار اصبهان، به کوشش ددرینگ، لیدن،1934م؛
ارباب، محمدتقی بیک، «کتابچۀ تفصیل احوالات دارالایمان قم»، راهنمای جغرافیای تاریخی قم، به کوشش مدرسی طباطبایی، قم، 1335ش، ج 1؛
افضل الملک، میرزا غلامحسین‌خان، «کتابچۀ تفصیل و حالات دارالایمان قم»، همانجا؛
آل احمد، جلال، «مهرگان در مشهد اردهال»، اندیشه و هنر، تهران، 1344ش، شم‌ 6؛
حسینی اردهالی، ابوالفضل، بررسی امکانات بهسازی و توسعۀ منطقۀ مشهد اردهال، پایان نامه کارشناسی ارشد، تهران، دانشگاه شهید بهشتی، 1369-1370ش؛
سرشماری عمومی نفوس و مسکن(1375ش)، شناسنامۀ آبادیهای کشور، شهرستان دلیجان، مرکز آمار ایران، تهران، 1376ش؛
ضرابی، عبدالرحیم، تاریخ کاشان، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1341ش؛
کیهان، مسعود، جغرافیای مفصل ایران، تهران، 1311ش؛
مشیری، ابوالقاسم،«حضرت سلطانعلی بن محمد‌باقر(ع) و تـاریخچۀ مختصری از مراسم قالی‌شـویـان...»، معـارف اسلامی، تهران، 1355ش، شم‌ 27؛
نراقی، حسن، تاریخ اجتماعی کاشان، تهران، 1345ش؛
نشریۀ عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری، معاونت سیاسی وزارت کشور، تهران، 1384ش؛
نیز:

Tehran and Northwestern Iran, ed. L. W. Adamec, Graz, 1976.
عباس سعیدی