اردویسین، دوره

اُرْدُویسیَن، دوره [dowre(a)-ye ordovīsiyan]، فاصلۀ زمانی زمین‌شناختی‌ای که طی آن سنگهای سیستم اردویسین نهشته شده‌اند، و از نظر قدمت، دومین دوره از دوره‌های یازده‌گانۀ تاریخ زمین‌شناختی کرۀ زمین است. دوره معمولاً به چندین دور تقسیم می‌شود و خود در واحد زمین‌شناختی بزرگ‌تری به نام دوران جای می‌گیرد. در تقسیمات زمین‌شناختی، دورۀ اردویسین بعد از دورۀ کامبریَن و پیش از دورۀ سیلوریَن جای دارد و بخشی از دوران پالئوزوئیک به شمار می‌آید. این دوره خود به دورهای ارِیْنیگ، لانْویرن، لاندئیلو، کارادوک و آشْگیل تقسیم می‌شود؛ در بریتانیا دور ترِمادوک به طور سنتی قسمتی از کامبرین به شمار می‌آمد، اما در حال حاضر بیشتر آن را پایین‌ترین دورِ اردویسین می‌دانند. با این حال، هنوز دربارۀ تقسیمات فرعی اردویسین به پایینی و بالایی، یا پایینی، میانی و بالایی، اتفاق‌نظر کامل وجود ندارد. دورۀ اردویسین از 505 تا 438 میلیون سال پیش طول کشید.
به عقیدۀ زمین‌شناسان، رسوبات اردویسین که عمدتاً شامل ماسه‌سنگ، سنگِ گِلِ تیره و شِیل و گاهی سنگ‌ آهک است، در آبهای خنک دریایی که سکوهای کناری قاره‌ای بزرگ در جنوب، معروف به گُنْدوانالَند را می‌پوشاند، ته‌نشین شده است؛ این قاره بخش اعظم غرب اروپا، افریقا، آمریکای جنوبی، هندوستان و قارۀ قطب جنوب را در برمی‌گرفته است. سنگهای اردویسین در افریقای جنوبی یا قطب جنوب که قسمتهایی از آنها بخشی از گندوانالند بوده، یافت نشده است. براساس نظریۀ زمین‌ساختی صفحه‌ای، گندوانالند به سبب اقیانوس یاپِتوس (شکل آغازین اقیانوس اطلس) از قارۀ شمالیِ لارِنْشیا که از بیشتر تودۀ خشکیهای امروزی آمریکای شمالی، گروئنلند اسپیتْسبَرگِن و نواحی کوچکی از اسکاتلند، غرب ایرلند و غرب نروژ تشکیل می‌شد، جدا شده‌است. رسوبات کربناتی اردویسین، از جمله سنگ آهک، در لارنشیا، در منطقه‌ای مجاور خط استوا نهشته شده است. تشخیص همبستگی این‌گونه کربناتها با سنگهای موجود در وِیلز و انگلستان دشوار است؛ توالی صعودی رشته‌های سنگها در آمریکای شمالی به این شرح گزارش شده است: آیبِکسیَن، وایتْراکیَن، موهاکیَن و سینسیناتیَن. بیشتر خشکیهای امروزی اسکاندیناوی و ناحیۀ بالتیک احتمالاً در عرضهای جغرافیایی بین گندوانالند و لارنشیا قرار داشت، اما موقعیت جغرافیایی دیرینۀ نواحی قاره‌ای در سیبری و چین که در آنها سنگهای اردویسین کاملاً تکوین یافته، کمتر آشکار است. مطالعۀ زیا (جانوران) حاکی از کم عرض شدن تدریجی اقیانوس یاپتوس در طول دورۀ اردویسین، همراه با ایجاد انبوه سنگهای آذرین و قوس جزایر در ویلز و شمال انگلستان است، هرچند این‌گونه پدیده‌ها در جنوب اروپا، منطقۀ مدیترانه و در خاورمیانه دیده نمی‌شود. بسته شدن اقیانوس یاپتوس به تشکیل کوههای کالِدونیا انجامیده که از اسکاندیناوی تا جزایر بریتانیا کشیده شده، و دنبالۀ کوههای آپالاچی در شرق آمریکای شمالی است. بسته شدن بیشتر یاپتوس در طول دوره‌های سیلورین و دِوُنین رخ داد. در نتیجۀ باز شدن اقیانوس اطلس در طول دوران دوم (مزوزوئیک)، سنگوار‌ه‌ها و سنگهای اردویسین که در اصل، بخشی از گندوانالند را تشکیل می‌داد، در حال حاضر در طول ساحل شرقی آمریکای شمالی، از جمله شرق نیوفندلند، یافت می‌شود. بر عکس، سنگهای کربناتی که در اصل بخشی‌از قسمت آمریکای شمالیِ لارنشیا در دورۀ اردویسین بود، هم‌اکنون در قسمت شرقی اقیانوس اطلس فعلی دیده می‌شود که از غرب نروژ به اسکاتلند، و از آنجا تا غرب ایرلند کشیده شده است.
در دورۀ اردویسیـن از اهمیت تـریـلـوبیتهـا ــ فـراوان‌تریـن جانوران دریایی دورۀ کامبرین ــ کاسته شد و شمار خانواده‌های آنها احتمالاً به سبب رقابت شدید دیگر گروههای جانوران، سخت کاهش یافت.
بندپایان، بازوپایان، خارپوستان، مرجانها و نرم‌تنان، به ویژه دوکفه‌ایها و شکم‌پایان، هم از نظر شمار و هم از نظر تنوع، افزایش چشمگیری یافتند؛ سرپایان که گاهی بسیار بزرگ (حدوداً به طول 10 متر) می‌شدند، حتماً شکارگران موفق و فعالی بوده‌اند همۀ این جانوران و بیشتر تریلوبیتها در دریاهای کم‌عمق فراوان بودند و غالباً زیای صدفدار نامیده می‌شوند. برخی تریلوبیتها خود را با آبهای عمیق‌تر یا حاوی اکسیژنِ کمتر تطبیق دادند؛ این نکته از اندازه و شکل چشمهای آنها برمی‌آید. در دورۀ اردویسین، گراپتولیتها (گروه جانوران کوچکی که جمعی زندگی می‌کردند و اکنون نسلشان منقرض شده است) متنوع و فراوان شدند و لذا از نظر نسبت لایه‌ها با یکدیگر اهمیت دارند. رشتۀ ترِمادِک با حضور رابْدینوپورا فلابلی فرمیس تعریف می‌شود که در آن مرحله از تکامل خود حالت پلانکتونی داشته است و در نتیجه تقریباً در سراسر جهان منتشر شده بود. ریزسنگواره‌هایی که از نظر ارتباط بین سنگهای دورۀ اردویسین اهمیت دارند، شامل کونودونتها، آکْریتارکها و کیتینوزوانهای بسیار کوچک‌تری هستند که در تعیین ارتباط رسوبات آواری و کربناتی مفید بوده‌اند. تکوین پوشش وسیعی از یخ در قطب، از مشخصات اواخر دورۀ اردویسین است که مرکز آن در شمال غربی افریقا، به ویژه مراکش کنونی بود. پس‌رَویِِ وسیع دریا در نتیجۀ پایین آمدن سطح آن در سراسر جهان همراه با کاهش دما و دگرگونی در میزان نمک آب دریا، علت انقراض زیایی شمرده شده که ویژگی مرحلۀ گذار از اردویسین به سیلورین است. (105)