اردک

اُرْدَک [ordak]، پرنده‌ای از زیرخانوادۀ آناتینه در راستۀ غازسانان کـه انواع مختلف دارد. جانورشناسان پرندگان، این زیرخانواده را به 6 طایفه یا گروه تقسیم می‌کنند:

1. طایفۀ تادورنینی

معروف به اردکهای غازنما، که در ظاهر شبیه غازها هستند، اما از نظر عادات و رفتار و صفات با آنها تفاوت دارند. منقار این گروه از اردکها کوتاه و قوی است و پاهای بلندِ آنها به صورتی در جلو بدن قرار گرفته است که راه رفتن را برای آنها آسان می‌سازد. اردکهای غازنما آینه‌بالی سبز رنگ روی بالهای خود دارند.

2. طایفۀ آناتینی، یا پهنه‌چینان

که اردکهایی نسبتاً کوچک‌اند و پاهایی کوتاه در عقب بدن دارند. پرریزی در این گروه وضعی خاص دارد و پوشش پرندۀ نر در اواخر دورۀ تولید مثل شبیه جنس ماده می‌شود. در این گروه صدای پرندۀ نر با پرندۀ ماده تفاوت دارد.

3. طایفۀ آیْتینی

یا غواصان رودخانه‌ای، که شامل اردکهای دو جنس آیتیا و نِتا هستند. این اردکها بدنی بزرگ، دمی کوتاه و پاهایی قوی و کوتاه دارند که در قسمت انتهایی بدن در سمت پهلوها قرار دارد. راه رفتن برای آنها دشوار می‌نماید، اما معمولاً اردکهای جنس نتا که کمتر در آب فرو می‌روند، بهتر راه می‌روند. جنسهای نر و مادۀ این اردکها کاملاً متفاوت‌اند. ماده‌ها ــ برخلاف طایفۀ پهنه‌چینان ــ پوشش راه راه ندارند؛ همچنین رنگهای روی‌بالهای آنها براق‌نیست. صدای جنس‌نر آنها با جنس ماده متفاوت است و جنس نر غالباً چشمانی قرمز رنگ دارد.

4. طایفۀ مِرگینی

یا غواصان دریایی. این گروه اردکهایی هستند که به هنگام شنا کردن زیر آب فرو می‌روند و راه رفتن برای آنها دشوار است. این اردکها بیشتر عمر خود را در کنار سواحل می‌گذرانند و آشیانه‌های خود را درون حفره‌ها می‌سازند. اردکهای مرگینی پرندگانی آرام و بی‌صدا هستند. جنس نر آنها دارای رنگی متالیک یا فلزی است. گونه‌های مختلف این طایفه با یکدیگر تفاوتهایی دارند.

5. طایفۀ اُکسیورینی

معروف به افراشته دُمان. این گروه اردکهایی هستند که دم بلند آنها در جنس ماده به صورت افقی، و در جنس نر به صورت عمودی، و رو به بالا قرار گرفته است. اردکهای افراشته دم برخلاف دیگر اردکها، گردنی کوتاه و ستبر دارند و تنها یک گونه از این گروه در ایران وجود دارد.

6. طایفۀ کایْرینینی

که اردکهایی‌کوچک‌اند. کوچک‌ترین آنها از جنس نِتاپوس است که در ایران وجود ندارد و بومی جنگلهای گرمسیری است. اردک روسی(کایرینا مُسْکاتا)که در منطقه‌ای از مکزیک تا پرو و اوروگوئه زندگی می‌کند، از این طایفه است.
اردکهـا ــ که آنهـا را مرغابـی نیـز می‌گویند ــ پرندگانـی هستند که از گیاهان آبزی، حشرات، کرمها، نرم‌تنان، سخت‌پوستان، ماهیان، دوزیستان کوچک، دانه‌های گیاهان و دیگر مواد تغذیه می‌کنند.
اردک بادکوبه‌ای(تادُرْنا تادُرْنا) سفیدرنگ است و سری تیره، نوکی قرمز، نواری روی سینه، و رفتاری شبیه غاز دارد. اردک بادکوبه‌ای پرنده‌ای اجتماعی است، آبهای شور و سواحل دریا را بر تالابهای مناطق پست‌ ترجیح می‌دهد و در تیرماه 8 تا 16 تخم می‌گذارد. تخمهای این اردک به رنگ سفید مایل به کرم است. این پرنده در شمال غربی، غرب و جنوب غربی ایران، و نیز در استانهای سیستان و بلوچستان و کرمان زندگی می‌کند. اردک بادکوبه‌ای را عروس مرغابی و تنجه نیز می‌خوانند.
اردک آنْقوت (تادرنا فروگینِئا) رنگ حنایی مایل به نارنجی، و بالهایی سفید دارد. اطراف گردن جنس نر آن طوقه‌ای سیاه است. آنقوت آبهای رودخانه‌ای را ترجیح می‌دهد. در نواحی غربی و شمال غربی ایران زندگی می‌کند و در حفره‌ها آشیانه‌ می‌سازد. اردک آنقوت در اواخر فروردین 8 تا 12 تخم می‌گذارد. این تخمها بیضی مایل به گرد، به رنگ سفید مایل به کرم، و دارای پوسته‌ای صاف است.
اردک سرسبز (آناس پلاتیرینکوس) در سطح آب شنا می‌کند و به آسانی راه می‌رود. سر و گردن این اردک سبز رنگ است و طوقه‌ای سفید در پایین گردن آن دیده می‌شود. اردک سرسبز دمی سیاه و سفید دارد. در فصل جفت‌گیری لکه‌ای نارنجی روی منقار این پرنده پدید می‌آید. جنس ماده قهوه‌ای رنگ است و صدایی نسبتاً بلند دارد. اردک سرسبز در فروردین 7 تا 14 تخم می‌گذارد. این تخمها به رنگهای مختلف‌اند: گاه آبی روشن، و گاه خاکستری مایل به سبز یا نخودی مایل به سبز.
خوتکا (آناس کرِکا) اردکی کوچک است. خوتکای نر سری حنایی‌رنگ با نواری نیم‌هلالی به رنگ سبز دارد، رنگ بدن آن خاکستری است و خط افقی سفید رنگی روی بالهای آن دیده می‌شود. خوتکای ماده قهوه‌ای رنگ است و لکۀ سبز رنگی روی بالها دارد. خوتکاها در دسته‌های کوچک و بزرگ با سرعت پرواز می‌کنند.
اردک مرمری (مارمارُناتا آنگوستیرُستریس)، خوتکای سفید (آناس کوئِرکوئِدولا)، اردک ارده‌ای (آناس استرِپِرا)، اردک گیلار، معروف به زرکا، یا مرغابی سوت‌کش (آناس پِنِلوپه)، اردک فیلوش، معروف به مرغابی تیز دُم (آناس آکوتا) و اردک نوک‌پهن، یا مرغابی نوک‌کفچه‌ای (آناس کلیپِئاتا) در گروه پهنه‌چینان قرار دارند.
اردک تاج‌دار (نِتا روفینا) به سبب کاکل کوتاه و تقریباً نامشخص خود دارای سری بزرگ به نظر می‌آید. سر و بالای گردن در جنس نر آن به رنگ حنایی مایل به نارنجی، و بقیۀ قسمتهای گردن، سینه و تهیگاه به رنگ سیاه است. بدن جنس ماده رنگ قهوه‌ای دارد که قسمتهای زیرین آن کم‌رنگ‌تر است. در دوران پرریزی هر دو جنس شبیه به یکدیگر می‌شوند. جنس ماده در اواخر تیرماه 6 تا 12 تخم و گاهی بیشتر، به رنگهای سبز کم‌رنگ و زرد مایل به کرم می‌گذارد.
اردک سر حنایی (آیتیا فِرینا)، اردک بلوطی (آیتیا نیرُکا) و اردک سر سیاه (آیتیا ماریلا) از گروه غواصان روخانه‌ای هستند.
از اردکهای گروه غواصان دریایی می‌توان این گونه‌ها را نام برد: اردک گونه‌سفید یا چشم‌طلایی (بوسِفالا کلانْگولا)؛ مِلانیتا نیگْرا و ملانیتا فوسْکا (دو نوع آب کوپیل)؛ مِرگوس بزرگ، معروف به مرغابی غواص سرسیاه (مرگوس مِرگانسِر)؛ مرگوس سفید، معروف به مرغابی غواص سرسفید (مرگوس آلبِلوس)؛ و مرگوس کاکلی (مرگوس سِراتُر).
اردک سرسفید از طایفۀ افراشته‌دُمان (اُکسیورا لِئوکوسِفالا) جئه‌ای کوچک و سری سفید، منقاری آبی‌رنگ، پشتی محدب و دمی افراشته دارد.

علی رضایی‌نژاد