اردشیر سکانشاه

اَرْدِشیرِ سَکانْشاه [ardešīr-e sakānšāh]، حاکم منطقۀ سیستان در اوایل سدۀ 3م در زمان شاهنشاهی آخرین شاه اشکانی، اردوان پنجم (یا به روایتی اردوان چهارم). به نظر هرتسفلد و لوکونین کاخ واقع در کوه خواجه، محل سکونت و مرکز حکومت اردشیر سکانشاه بوده است. در آغاز هرتسفلد بر این باور بود که تاریخ کاخ کوه خواجه به سدۀ 1م می‌رسد، اما بعد قدمت قشرهایی از این کاخ تا زمان قرن سوم میلادی نیز تخمین زده شد (لوکونین، 62). بر روی یکی از دیوارهای کاخ (پیش‌خان اصلی) تصویر تاج‌گذاری است که شاید بتوان تندیس اردشیر سکانشاه را در آن یافت.
همچنین سکه‌هایی از اردشیر سکانشاه یافته شده است که حکومت تقریباً مستقل او را بر سیستان در اواخر حکومت اشکانی به اثبات می‌رساند. این سکه‌های 4 درهمی که از نوع هندو ـ اشکانی است در دسترس سکه‌شناسان بود، اما هیچ‌کدام نامی را که بر روی سکه ضرب شده به درستی نخوانده بودند. سرانجام مک‌داول (ص 145-146) نشان داد که این سکه‌ها از نوع سکه‌های هندوـ اشکانی است و در اواخر دولت اشکانی و اوایل حکومت اردشیر بابکان ضرب شده است. این استدلال از آنجا ناشی می‌شود که تصویر آتشدان موجود بر پشت سکه همانند آتشدانهایی است که بر پشت سکه‌های اردشیر اول یافت می‌شود. بر روی سکه تصویر نیم‌تنه‌ای نیز وجود دارد که مانند تندیس آخرین شاهنشاهان اشکانی است. نوشته‌های این سکه به پارتی است و این نشان می‌دهد که در شرق ایران ضرب شده است. هنینگ، ایران‌شناس معروف، نام شاه را بر روی سکه به صورت «زیک» خوانده که در کتیبۀ کعبۀ زردشت نیز از او نام‌برده شده است (ص 41)، اما لوکونین‌که نمونۀ سالم‌تری از این سکه را در دست داشته، روی سکه را این‌چنین خوانده است: « بغ‌اردشیر، سکانشاه‌،...» (ص 61).
در 225م بنیادگذار دولت ساسانی، اردشیر بابکان، توانست حکام مستقل شرق ایران را مطیع خود گرداند. به نظر می‌رسد که اردشیر سکانشاه، با قبول شاهنشاهی ساسانی، توانسته باشد بر تخت حکومت خود بماند. منابع اسلامی دربارۀ نحوۀ حرکت و لشکرکشی اردشیر از استان فارس به سوی شرق همداستان نیستند(ویدن‌گرن، 745-748). به نظر می‌رسد که برخی از شاهان شرق ایران حاضر نبودند شاهنشاهی اردشیر بابکان را بپذیرند و به همین سبب به قول طبری (2/ 41) بسیاری در نواحی شرق ایران کشته شدند و سرهای آنها به آتشکدۀ اناهید فرستاده شد. احتمال دارد که اردشیر بابکان به جای آنها اقوام خود را بر تخت نشانده است، و آن شاهانی که حکومت او را قبول‌کرده‌اند تاج و تخت خود را حفظ کرده‌اند. در کتیبۀ شاپور اول بر کعبۀ زردشت نام شاهانی که در زمان اردشیر بابکان در شرق ایران به او پیوسته‌اند عبارت‌اند: «سَدارَف، شاه ابرنق؛ اردشیر، شاه مرو، اردشیر، شاه کرمان؛ اردشیر سکانشاه» (بک‌، 349، سطر 28متن فارسی میانه).

مآخذ

طبری، تاریخ؛
لوکونین، و. گ.، تمدن ایران ساسانی، ترجمۀ عنایت‌الله رضا، تهران، 1350ش؛
نیز:

‌Back, M., «Die Sassanidischen Staatsinschriften», Acta Iranica, vol. XVIII, Leiden, 1987;
Henning, W. B., “Mitteliranisch”, Handbuch der Orientalistik, Iranistik, Leiden/ Köln, 1958, vol. IV;
Mac Dowall, D., «The Dynasty of the Later Indo-Parthians», Numismatic Chronicle, 1965, vol. V;
Widengren, G., «The Establishment of the Sasanian Dynasty in the Light of New Evidence», La Persia nel Medioevo, Roma, 1971.
تورج دریایی