اردشیرنامه

اَرْدِشیرْنامه ](a)[ardešīr-nāme، مثنوی مشتمل بر6 هزار بیت از شاهین‌شیرازی،شاعر یهودی ـ ایرانی سدۀ8ق/ 14م. شاهین شیرازی از نخستین و برجسته‌ترین شاعران پارسی‌گوی یهودی است که از لحاظ کیفیت و کمیت اشعار، سرآمد دیگر شاعران یهود محسوب می‌شود(فیشل،144؛ نتضر،مقدمه بر منتخب...، 37).
کاتبان یهود در نسخه‌های خطی، او را مولانا شاهین شیرازی نامیده‌اند. از محل دقیق تولد و نام عبری او اطلاع دقیقی در دست نیست، هرچند از کاشان و شیراز به عنوان محل تولد او نام برده‌اند (نک‌ : همو، «ادبیات...»، 54). در هیچ‌یک از تذکره‌های فارسی نامی از شاهین شیرازی و آثار وی نیامده است. این امر با فارسی ـ یهودی بودن اشعار او ارتباط دارد (همانجا). «اردشیرنامه» از مهم‌ترین آثار فارسی ـ یهودی است که شاهین آن را در قالب مثنوی و در بحر هزج مسدّس اخرب سروده، و آن را در 733ق/ 1333م به پایان برده است (یروشلمی، 158؛ ایرانیکا، II/ 385).
منظومۀ «اردشیرنامه» با ستایش خدا آغاز می‌شود و با نعت و منقبت حضرت موسى و هارون ادامه می‌یابد (ص 107-113)، سپس شاعر به مدح سلطان ابوسعید ایلخانی (د 717ق/ 1317م) می‌پردازد (ص 113-115). مدح سلطان ایلخانی به وسیلۀ شاهین، حاکی از رابطۀ حسنۀ وی با این پادشاه است (نتضر، مقدمه بر منتخب، 37؛ مورن، 128).

موضوع منظومه

«اردشیرنامه» از لحاظ موضوعی به بخشهای مختلف تقسیم می‌شود. بخشی از آن که به وصف پادشاهان و پهلوانان ایرانی همچون گشتاسب، کیقباد، لهراسب، ارجاسب، رستم، اسفندیار و اردشیر (بهمن) و جز آن اختصاص دارد، با اندک اختلافی، از شاهنامۀ فردوسی اقتباس شده است (نک‌ : ص118- 139؛یروشلمی، نیز ایرانیکا، همانجاها). در بخشهای دیگر مثنوی مانند حکایت عاشق شدن اردشیر به وشتی، دختر بختنصر(نبوکد نصر)،آزار و اذیت وشتی دختران بنی‌یعقوب را، و یا داستان عاشقانۀ اردشیر با استیر، رویدادها و چهره‌ها از «کتاب استر» برگرفته شده است(ص139-170؛ نیز نک‌ : نتضر، همان، 38).
در بخش دیگری از مثنوی، کورش ــ ثمرۀ ازدواج اردشیر و استیر ــ مظهر همبستگی و آمیزش قوم یهود و ملت ایران معرفی گردیده است (ص 170-174؛ نیز نک‌ : یروشلمی، همانجا). «عزرانامـه» در بیشتر مجموعه‌های فارسی ـ یهودی بلافاصله در ادامۀ «اردشیرنامه» می‌آید و از لحاظ محتوا در واقع ادامۀ داستان کورش است. این بخش مبتنی بر «کتاب عزرا»و روایات مربوط به تجدید بنای بیت‌المقدس در زمان کورش است. «عزرانامه» شامل 500 بیت است (ص 174-177؛ نیز نک‌ : نتضر، «ادبیات»، 56) و نسخه‌های خطی نیز از آن موجود است (نک‌ : یروشلمی، همانجا؛ نتضر، مقدمه بر منتخب، 3-4). «اردشیرنامه» در 1910م در اورشلیم به‌وسیلۀ شمعون حاخام بخارایی به چاپ رسید ( ایرانیکا، همانجا).
از شاهین شیرازی اثری به نثر دیده نشده است. آثار منظوم دیگر وی عبارت‌اند از: 1. موسى‌نامه، 2. داستان یوسف و زلیخا، 3. برشیت نامه ( نتضر، «ادبیات»، 55-57). امنون نتضر یکی از پژوهشگران برجستۀ آثار شاعران فارسی ـ یهود به‌ویژه آثار شاهین شیرازی به‌شمار می‌آید.

مآخذ

شاهین شیرازی، «اردشیرنامه»، «عزرانامه»، منتخب اشعار فارسی از آثار یهودیان ایران، به کوشش امنون نتضر، تهران، 1352ش؛
مجموعه مقالات تحقیقی خاورشناسی، تهران، 1342ش؛
نتضر، امنون، «ادبیات یهود ایران»، پادیاوند، ج 1، لس‌آنجلس، 1996م؛
همو، مقدمه بر منتخب... (نک‌ : هم‌ ، شاهین شیرازی)؛
یروشلمی، داوید، «یهودیت، ایران و اسلام در آثار شعرای یهود ایران»، یهودیان ایرانی در تاریخ معاصر، ج 2، به کوشش هما سرشار، لس‌آنجلس، 1997م؛
نیز:

Fischel, W. J., «The Beginnings of Judeo-Persian Litertature» (vide: PB, Majmūʾe...);
Moreen V. B., «A Dialogue between God and Satan in Shāhīn's Bereshit Nāmah», Irano-Judaica, ed. Sh. Shaked and A. Netzer, Jerusalem, 1994, vol. III.
پریسا سنجابی