آرام بخش

آرام‌بَخْش [ārām-baxš]، دارویی‌که برای کاهش اضطراب، ترس، تنش، برانگیختگی و حالتهای مربوط به‌آشفتگی روانی به کار می‌رود. آرام‌بخشها به دو دستۀ اصلی قوی و ضعیف تقسیـم می‌شوند. آرام‌بخشهـای قـوی ــ که داروی ضد جـنـون یـا نـورولِپْتیک نیز خـوانده می‌شوند ــ در درمان حالتهای شدید آشفتگی روانی در بیماران مبتلا به اسکیزوفرنی و دیگر بیماران روان‌پریش به کار می‌آیند. در مقابل، آرام‌بخشهای ضعیف ــ که به آنها داروی ضداضطراب یا اضطراب زدا نیز می‌گویند ــ در درمان حالتهای خفیف‌تر اضطراب و تنش در افراد سالم یا کسانی که اختلال روانیِ نه‌چندان جدی دارند، به کار می‌روند. آرام‌بخشهای قوی و ضعیف تنها شباهتی سطحی به یکدیگر دارند و گرچه همگان اصطلاح آرام‌بخش را برای هر دو گروه به کار می‌برند، متخصصان بیشتر تمایل دارند که از این واژه استفاده نکنند.
آرام‌بخشهای قوی مناسب‌ترین داروها در فرو نشاندن هذیانها، توهمها و اختلالهای تفکر در بیماران مبتلا به اسکیزوفرنی و دیگر بیماران روان‌پریش هستند. این داروها بیماران برآشفته، برانگیخته و غیرمنطقی را به حالتی از آرامش منطقی می‌رسانند و بسیاری از بیمارانی را که بدون این داروها باید بستری ‌شوند، به زندگی در خانه بازمی‌گردانند و مشغول کار مولد می‌کنند.
آرام‌بخشهای قوی اسکیزوفرنی را معالجه نمی‌کنند، بلکه تنها علامتهـای آن را فرو‌می‌نشانند؛ و معمولاً برای مدت زمانی دراز تجویز می‌شوند. انواع اصلی این دسته از داروها فِنوتیازینها، تیوگزانْتینها، بوتیروفِنُنها، کلوزاپین و آلکالوئیدهای رائووُلفیا هستند. فنوتیازینها بیش از همۀ این داروها به کار می‌روند؛ کلُرپرومازین نیز از همین گروه است. به‌نظر می‌رسد که این داروها با جلوگیری از فعالیت ناقل شیمیایی دوپامین در مغز، عمل می‌کنند. این کار سبب کاهش علامتهای روان‌پریشی می‌شود، اما ممکن است به عوارض جانبی ناخواسته‌ای چون لرزش دست و پا، سفتی عضلات، بی‌قراری و گرفتگی بی‌اختیار ماهیچه‌های صورت، زبان و لب نیز بینجامد. تیوگزانتینها و بوتیروفننها که مهم‌ترین آنها هالوپِریدول است، شبیه فنوتیازینها هستند. کلوزاپین، داروی دیگر که نحوۀ دقیق عملکرد آن ناشناخته است، در برخی بیماران که فنوتیازینها کمکی به آنها نکرده‌اند، علامتهای اسکیزوفرنی را از میان می‌برد. کلوزاپین آثار جانبی فنوتیازینها را ندارد، اما ممکن است سبب اختلال آگرانولوسیتوز شود. مصرف آلکالوئیدهای رائوولفیا، مانند رِزِرپین، دیگر معمول نیست.
آرام‌بخشهای ضعیفِ عمده بَنزودیازِپینها و از آن جمله دیازِپام (والیوم)، کلُردیازِپوکْساید (لیبْریوم) و آلْپْرازولام (زاناکْس) هستند. این داروها اثری آرامش‌بخش دارند و هم آثار جسمی، هم آثار روانی اضطراب یا ترس را کاهش می‌دهند؛ و افزون بر درمان اختلالهای اضطرابی، به صورت گسترده برای از میان بردن فشار و ناآرامیِ برخاسته از وضعیتهای پر تنش در زندگی روزمره استفاده می‌شوند. از این‌رو، بنزودیازپینها از داروهایی هستند که در سراسر جهان به فراوانی تجویز می‌شوند.
بنزودیازپینها با افزایش دادن فعالیت ناقل شیمیاییِ گاما ـ آمینوبوتیریک اسید (گابا) که اضطراب را با کاهش انتقال تکانه‌های خاص عصبی در مغز مهار می‌کند، اثر می‌کنند.
عوارض جانبی بنزودیازپینها مثل باربیتوراتها ست: خواب‌آلودگی، منگی، کاهش هوشیاری، و ناپایداری در راه رفتن. این داروها گرچه کمتر از باربیتوراتها خطرناک‌اند، ممکن است، حتى در مقدارهای متوسط مصرف، سبب وابستگی جسمی شوند و بدن به آنها تحمل پیدا کند و به این ترتیب، نیاز به مصرف بیشتر این داروها پدید آید. به همین دلیل، این داروها برای استفادۀ کوتاه مدت یا میان مدت به کار می‌روند.
مِپروبامات و بوسپیرون از دیگر آرام‌بخشهای ضعیف‌اند که کمتر مصرف می‌شوند. (103)