اریگن

اُریگِن [orīgen] (در یونانی: اُریگِنِس؛ ح 185-253م)، عالم مسیحی الاهیات، مفسر کتاب مقدس و یکی از برجسته‌ترین اعضای مکتب تعلیمات دینی اسکندریه. وی از پدر و مادری مسیحی در اسکندریه تولد یافت، در جوانی (204م) به ریاست یکی از مدارس مسیحی در آن شهر گماشته شد و تا 231م در آن مدرسه درس می‌گفت. در این سال، در نتیجۀ اختلاف نظر با اسقف شهر مجبور به مهاجرت به قیصریه در فلسطین شد و تا پایان عمر درآنجا تدریس می‌کرد. اریگن احتمالاً در درسهای آمونیوس ساکاس مؤسس مکتب نوافلاطونی حضور می‌یافت. او معتقد بود که فلسفه مقدمه‌ای برای الاهیات است، به همان وجه که رشته‌های دیگر پیش‌نیازِ تحصیل فلسفه‌اند. از این‌رو، توجه به تأثیر فلسفه (و در درجۀ اول فلسفۀ افلاطونی و رواقی) در اندیشۀ وی بسیار مهم است. این تأثیر بیشتر در پیش‌فرضها و استدلالهای اریگن به چشم می‌خورد تا در نقل قولهای مستقیم که ــ جز در یکی‌از رساله‌های او به نام «ردّ کلسوس» ــ نسبتاً نــادرند. از میـانِ نوشته‌های فراوان او، «در باب مبادی» ــ که رساله‌ای است دربارۀ اصول اولیه، و نخستین نوشتۀ موجود در زمینۀ الاهیات مسیحی ــ از همه مهم‌تر است.
در آغازِ «در باب مبادی» آمده است که تعالیم حواریان در عهد جدید کامل نیست، زیرا ایشان به‌عمد، بیان برخی از مطالب را به جانشینان معنوی خویش واگذاردند. در بخش نخست این کتاب مطالبی درخصوص سلسله مراتب روحانی بدین ترتیب آمده است: 1. پدر (اَب) که در همۀ موجودات عمل‌می‌کند؛ 2. لوگوس (کلمه یا عقل) که حوزۀ عمل او شامل موجودات متعقل است؛ 3. روح (روح‌القدس) که عمل او موجودات متعقل قدسی و فرشتگان را دربر می‌گیرد. در بخش دوم موضوع سخن جهان مادی، و تجسدِ لوگوس پس از گناه آدم، و سرانجام، رستاخیز و روز حساب است. در بخش سوم دربارۀ آزادی یا اختیار بحث می‌شود که ویژگی آفریدگان است، نه آفریدگار. تا هنگامی که نفس در بدن است، می‌تواند به یاری فرشتگان و به‌رغم بازداری شیاطین برای پیروزی تلاش کند و چون از ارادۀ آزاد بهره‌مند است، قادر به گزینش خیر است. در کتاب چهارم اریگن توضیح می‌دهد که کتاب آسمانی از حیث معنا سطوح مختلفی دارد و مانند آدمی دارای پوست و گوشت (معنای لفظی)، نفس (معنای اخلاقی)، و روح (معنای تمثیلی و روحانی) است. خداوند همان‌گونه که در کیهان موانعی ایمانی گذاشته است تا انسان ذهن خویش را به کار بیندازد، در کتاب آسمانی نیز مشکلاتی تفسیری قرار داده است.
«در باب مبادی» به زبان یونانی است و به استثنای بخش چهارم که تقریباً به‌طور کامل حفظ شده، بقیۀ آن فقط به صورت گسسته‌پاره‌هایی در دست است. هیِرونوموس (جِروم) قدیس از ترجمۀ لاتینیِ آن (به قلم تورانیوس روفینوس) به دلیل دربر داشتن قطعه‌های اصلیِ مغایر با درست‌کیشی، سخت انتقاد کرده است، ولی دانشوران متأخر نظر مساعدتری نسبت به آن داشته‌اند. عنوان «در باب مبادی» و بسیاری از موضوعاتی که اریگن دربارۀ آنها سخن می‌گوید، در قرن 2م مانندهایی دارد، ولی نحوۀ ورود او به بحث عمدتاً به شیوۀ مسیحی است.
«ردّ کلسوس» رساله‌ای است در دفاع از دین مسیح که در اواخر عمر اریگن به نگارش درآمده است و نشان می‌دهد که میان او و مخالفان فلسفی‌مشربش تا چه حد زمینه‌های مشترکی وجود داشته است. او و کلسوس هردو در مخالفت با انسان ـ شکل‌انگاری و بت‌پرستی و الاهیاتِ خام اشتراک نظر دارند، ولی اریگن بی‌وقفه از مسیحیتی که در تصور دارد، دفاع می‌کند و به فلسفه‌های مختلف و فیلسوفان می‌تازد.
دربارۀ دِیْنِ اریگن به فلسفه، در روزگار باستان بحث شده است. فُرفوریویس مدعی است که اریگن از افلاطون و 8 فیلسوف دیگر اخذ و اقتباس کرده است، ولی امکان دارد که غرض وی اثبات تعلق اریگن به مکتب نوافلاطونی بوده باشد. در مـدرسـۀ اریگن منظـومه‌هـای فلسفـیِ فیلسـوفـان مختلف ــ بــه استثـنـای «ملحدان» ــ کـاملاً بـررسی می‌شـد و خـود وی علاوه بر رجوع به فرهنگهای فلسفی برای دانستن تعریف اصطلاحهای گوناگون، نه تنها آثار افلاطون و افلاطونیان، بلکه نوشته‌های رواقیان و گاهی مشائیان را نیز مطالعه می‌کرد.
گاهی گفته شده است که دو تن به نام اریگن وجود داشته‌اند: یکی شاگرد آمونیوس ساکاس، و دیگری عالم الاهیات مسیحی. ولی به احتمال قوی‌تر، این هردو جنبه در یک شخص جمع می‌شده، و او نخستین الاهی‌دان مسیحیِ به راستی فلسفی بوده است. (148)