آذرگان

آذَرْگان [āzargān]، یکی از جشنهای ایران باستان. روز نهم هر ماه شمسی آذر نام دارد و برطبق سنت، روزی که نامش با نام ماه برابر باشد، آن روز جشن ویژۀ آن ماه است. به این ترتیب، روز نهم آذرماه روز جشن آذرگان است. جز بیرونی (ص ۲۲۵)، به ندرت مؤلفی به مراسم جشن آذرگان پرداخته است. گردیزی (ص ۲۴۳) اشارۀ کوتاهی دارد که چیزی بر گزارش بیرونی نمی‌افزاید.
بیرونی (ص ۲۲۰) آذرگان را عید آتش نیز می‌نامد. معمولاً به سبب عدم کبیسه‌گیری دقیق در محدودۀ بزرگی از زمان، همۀ جشنهای ایران باستان جا‌به‌جا شده‌اند. در گزارش بیرونی به نقل از زادویه، آذرْجشن در شهریورماه است، اما خود او در ادامه می‌نویسد که این عید در قدیم در آغاز زمستان بوده است (همان، ۲۲۲-۲۲۱). گردیزی (همانجا) نیز آذرگان را، شاید به سبب جابه‌جا شدن جشنها، از آیینهای آخر تابستان آورده، و آن را نتیجۀ میل هوا به سردی و رغبت مردمان به آتش افروختن گزارش کرده است.
بیرونی از قول زادویه نقل می‌کند که این روز را به این سبب آذر جشن می‌خوانند که در خانه‌ها آتشهای بزرگ می‌افروزند و عبادت و ستایش خداوند می‌کنند و برای صرف غذا و دیگر شادمانیها گرد هم جمع می‌شوند، و بر آن‌اند که این آتش برای رفع سرما و خشکی است، و گرمای آن چیزهایی را که برای گیاهان زیان‌آور است، دفع می‌کند (همان، ۲۲۱). اینکه بیرونی (همانجا) در گزارش خود از قول زادویه، آذرجشن را در ماه شهریور نقل می‌کند، فقط می‌تواند ناشی از عدم کبیسه‌گیری باشد؛ مگر اینکه آذرجشن شهریورماه را جشن مستقل دیگری از جشنهای مرتبط با آتش بدانیم.
تقریباً یک قرن پیش از بیرونی، مسعودی (۲۰۲/۱) در ذکر ماههای ایرانیان، دربارۀ کوسه بر نشین (ه‌ م)، یکی دیگر از جشنهای آذرماه، گزارشی دارد که با گزارشهای بیرونی در الآثار الباقیه (ترجمه، ص 342) و التفهیم (ص ۲۵۶) کاملاً هماهنگ است. شرحی که مسعودی از مراسم این جشن می‌دهد همان است که بیرونی دربارۀ آذرگان می‌آورد. مسعودی (همانجا) آذرجشن را آذرخش می‌نامد.

مآخذ

بیرونی، ابوریحان، الآثار الباقیة، به کوشش زاخاو، لایپزیگ، ۱۹۲۳م؛
همو، همان، ترجمۀ اکبر دانا سرشت، تهران، ۱۳۶۳ش؛
همو، التفهیم، به کوشش جلال‌الدین همایی، تهران، ۱۳۶۲ش؛
گردیزی، عبدالحی، زین‌الاخبار، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، ۱۳۴۷ش؛
مسعودی، علی، مروج‌الذهب، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، ۱۹۶۴م.

پرویز رجبی