آذرخور اشتاذ گشنسب

آذَرْخورِ اَشْتاذْ گُشْنَسْپ [āzar xor-e aštāz gošnasp]، ریاضی‌دان ایرانی سده‌های 4 و 5ق/10 و 11م، که در گاه‌شماری، به‌ویژه گاه‌شماری ایران باستان نیز دست داشت. در آثار بیرونی ــ که تنها مآخذ ما دربارۀ آذرخور به‌شمارمی‌آید ــ نام وی به‌گونه‌های‌ابوالحسن آذرخورای یزدانخسیس (تصحیف یزدانجشنس = یزدان گشنسپ)، ابوالحسن آذرخور المهندس و آذرخوربن اشتاذ گشنسپ آمده است ( الآثار...، 44، 99، 219؛ استخراج...، 6، 19)؛ اما باتوجه به نامهای مشابه در «نام‌نامۀ ایرانی» یوستی (ص 3, 122, 146)، چنین می‌نماید که صورت درست آن آذرخور اشتاذ گشنسپ باشد.
آذرخور دست‌کم یک‌بار با بیرونی دیدار داشته است؛ زیرا بیرونی در آثارالباقیه (همانجاها)، روایتی دربارۀ پیدایش نخستین انسان و مطالبی دربارۀ سروش روز را که خود از زبان آذرخور شنیده، نقل کرده، و افزون بر این، نظر آذرخور را دربارۀ نام 5 روز اندرگاه (خمسۀ مسترقه) در کنار آراء دیگر آورده است. بیرونی همچنین در ضمن برهانهای قضیۀ نخست کتاب استخراج الاوتار فی الدائره نیز دو برهان از آذرخور آورده است. نخستین برهان آذرخور با اندک اختلافی شبیه به یکی از براهین ارشمیدس در کتاب الدوائر است ( استخراج، 6-7، 18-20؛ قربانی، تحریر...، 70-73، 90-91؛ زوتر، 13-14, 20, 67). بیرونی از میان 22 برهانی که از خود و دانشمندان دیگر برای این قضیه آورده، دومین برهان آذرخور را (با تغییری اندک) برای ذکر در قانون مسعودی برگزیده، اما از آذرخور یاد نکرده است (نک‌ : ص 273-274؛ نیز قربانی، بیرونی‌نامه، 286-287).

مآخذ

بیرونی، ابوریحان، الآثارالباقیة، به کوشش ادوارد زاخاو، لایپزیگ، 1906م؛
همو، استخراج الاوتار فی الدائرة، حیدرآباد دکن، 1367ق/ 1948م؛
همو، القانون المسعودی، حیدرآباد دکن، 1373ق/1954م؛
قربانی، ابوالقاسم، بیرونی‌نامه، تهران، 1353ش؛
همو، تحریر استخراج الاوتار، تهران، 1355ش؛
نیز:

Justi, F., Iranisches Namenbuch, Hildesheim, 1963;
Suter, H., «Das Buch der Auffindung der Sehnen im Kreise von Abūʾl-Raiħān Muħ el-Bīrūnī», Bibliotheca Mathematica, 1910-1911, vol. XI.
یونس کرامتی