آذربو

آذَرْبو [āzarbū]، یا چوبک، نام چندگونه از گیاهان تیرۀ قَرَنفُلیان که در گذشته از ریشۀ آنها به سبب داشتن مادۀ ساپونین برای شست و شو استفاده می‌شد. این گیاهان در مناطق مختلف ایران و گویشهای محلی به نامهای گوناگونی چون چوبه، چوبک اُشنان، گلیم شوی، اِسْپِرْوَن، چوغان، چووه و صابونی خوانده می‌شوند. آذربو در کتب قدیم طب سنتی با نام عَرْطَنیثا آمده، و نام لاتینی آن سارپوناریا است. این گیاهان از جنسهای آکانتوفیلوم و ساپوناریا هستند.
گونۀ آکانتوفیلوم اسکواروسوم (چوبک) درختچه‌ای است کرکدار، کبودرنگ با ریشۀ ضخیم و گلهای صورتی یا سفید که در دامنه‌های البرز تا جلفا، اراک، اصفهان، همدان، یزد و خراسان انتشار دارد. گونۀ آکانتوفیلوم میکروسِفالوم درختچه‌ای است کوچک، به ارتفاع 50 سانتی‌متر با ساقه‌های فراوان که از قاعده منشعب می‌شوند. پوست آن سفید مایل به خاکستری است و برگهای متقابل، نوک‌تیز و سرنیزه‌ای با نوک سخت و سوزنی دارد. گلهای این‌گونه، کوچک، مجتمع‌درگل‌آذینهای کپه‌ای انتهایی، و به رنگ سفیدند. گونۀ ساپوناریا واکاریا (غاسول) که علف هرز مزارع نیز به‌شمار می‌رود، گیاهی است یک‌ساله و کوچک، با گلهای قرمز رنگ، برگهای دراز، نوک‌تیز و بدون کرک. ریشۀ این گیاه مانند ریشۀ چوبک ضخیم و بزرگ نیست و در بیشتر مناطقی که چوبک انتشار دارد، دیده می‌شود. این گیاه به غاسولِ گاوی نیز مشهور است. گونۀ ساپوناریا اُفیسینالیس (غاسول صابونی) گیاهی است پایا و بومی اروپای جنوبی و مرکزی که بلندی آن به 40 تا 60 سانتی‌متر می‌رسد. برگهای آن متقابل و نیزه‌ای است و گلهای صورتی یا سفید دارد. ریزومهای این گیاه منشعب و استوانه‌ای است و ضخامت آنها به یک سانتی‌متر می‌رسد. اشکال پُرپَرِ این‌گونه امروزه به‌عنوان گیاه زینتی کشت می‌شوند.

علی رضایی‌نژاد