افضل خان شیرازی

افضل خان شيرازی \afzal xān-e šīrāzī\، شكراللٰه (978- 12 رمضان‌ 1048 ق / 1570-7 ژانويۀ 1639 م)، مشهور به‌ افضل خان‌ علاّمی‌، ديوان‌سالار و وزير كاردان‌ و بانفوذ ايرانی‌تبار دورۀ جهانگير شاه‌ (سل‌ 1014-1037 ق / 1605- 1628 م) و شاه‌ جهان‌ گوركانی‌ (سل‌ 1037- 1068 ق / 1628- 1658 م).
افضل خان‌ در شيراز زاده‌ شد و همانجا رشد يافت‌ و چون‌ پدرش‌ از ديوانيان‌ آن‌ ديار بود، مدتی‌ به‌ جای او در ديوان‌ خراج‌ به‌ كار پرداخت‌. در شيراز به‌جز پدر نزد تقی‌الدين‌ محمد شيرازی به‌ تحصيل‌ دانش‌ پرداخت‌ (عبدالحی، 5 / 170؛ نهاوندی، 3 / 27). وی سپس‌ به‌ قزوين‌ رفت‌ و از ملازمان‌ فرهاد خان‌ قرامانلو از سرداران‌ دانش‌پرور دورۀ شاه‌ عباس‌ شد. در 1004 ق / 1596 م همراه‌ گروهی‌ به‌ رياست‌ ذوالفقار خان‌، برادر فرهاد خان‌ قرامانلو، به‌ دستور شاه‌ عباس‌ به‌ دربار عثمانی‌ رفت‌، اما پس‌از قتل‌ فرهاد خان‌ در 1007 ق ترك‌ خدمت‌ ديوانی‌ كرد و به‌ همدان‌ رفت‌ (همو، 3 / 27- 28؛ نيز نك‌ : اسكندربيك‌، 2 / 512‌-513؛ فلسفی، 3 / 159-163). او چند سال‌ در آنجا نزد ابراهيم‌ همدانی‌ به‌ كسب‌ علم‌ پرداخت و سرانجام راهی هند شد‌ (نهاوندی، 3 / 28).
افضل خان‌ ابتدا در برهانپور دكن‌ به‌ خدمت‌ خان‌ خانان‌ عبدالرحيم‌ درآمد (همو، 3 / 29) و با معرفی‌ همو به‌ دربار جهانگير راه‌ يافت‌ و در دستگاه‌ شاهزاده‌ خرم‌ (شاه‌ جهان‌) با مقام‌ «ميرعدلی‌» در سپاه‌ او به‌ خدمت‌ پرداخت‌. وی پس‌از ابراز لياقت‌ از جهانگير شاه‌ لقب‌ «افضل‌ خان‌» يافت‌ ( توزك‌ ... ، 155؛ كنبو، 1 / 69).
در 1037 ق / 1628 م‌، ابتدای حكومت‌ شاه‌ جهان‌، افضل خان‌ به‌ وزارت‌ رسيد و منصب‌ چهار‌هزاری و پنج‌هزاری و سرانجام‌ هفت‌هزاری يافت‌ (همو، 1 / 275، 3 / 297؛ لاهوری، 1 / 176-177). در 1048 ق، به‌سبب‌ پيری از وزارت‌ كناره‌ گرفت‌ و چندی بعد، 12 رمضان‌ همان‌ سال‌ (لاهوری، 2 / 131-132)، در لاهور درگذشت‌ و در مقبره‌ای كه‌ در آگره‌، كنار رود جمنا برای خود ساخته‌ بود، به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (لطيف‌، 189-190).
افضل خان‌ در حساب‌، هندسه‌، هيئت‌ و ادب‌ تبحر داشت‌ (شاه‌ نواز خان‌، 1 / 145؛ لاهوری، 1 / 282-287، 478-486؛ رياض‌الاسلام‌، I / 237-238, 249-250) و از حاميان‌ شعرای پارسی‌گوی دربار هند بود.

مآخذ

اسكندر بيك‌ منشی‌، عالم‌آرای عباسی‌، به‌ كوشش‌ ايرج‌ افشار، تهران‌، 1350 ش‌؛
توزك‌ جهانگيری، به‌ كوشش‌ محمد هاشم‌، تهران‌، 1359 ش‌؛
شاه‌ نوازخان‌، مآثر الامرا، به‌ كوشش‌ عبدالرحيم‌، كلكته‌، 1888 م؛
فلسفی‌، نصرالله‌، زندگانی‌ شاه‌ عباس‌ اول‌، تهران‌، 1345 ش؛
عبدالحی، نزهة الخواطر، به کوشش شرف‌الدین احمد، حیدرآباد دکن، 1399 ق / 1979 م؛
كنبو، محمدصالح‌، عمل صالح (شاه‌جهان‌نامه)‌، به‌ كوشش‌ غلام‌ يزدانی‌ و وحيد قريشی‌، لاهور، 1967 م؛
لاهوری، عبدالحميد، بادشاه‌نامه‌، به‌ كوشش‌ كبيرالدين‌ احمد و عبدالرحيم‌، كلكته‌، 1868 م؛
نهاوندی، عبدالباقی‌، مآثر رحيمی‌، به‌ كوشش‌ محمد هدايت‌ حسين‌، كلكته‌، 1931 م؛
نيز:

Latif, S. M., Agra-Historical and Descriptive ... , Calcutta, 1896;
Riazul Islam, A Calendar of Documents of Indo-Persian Relations, Karachi, 1979.
مجيد سميعی‌ (دبا)