اقبال، منوچهر

اقبال \eqbāl\، منوچهر (1288-1356 ش / 1909-1977 م)، نخست‌وزیر (1336- 1339 ش)، وزیر، استاندار، رئیس دانشگاه و مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران. او در مشهد و در خانواده‌ای متنفذ به دنیا آمد. تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در مشهد و تهران، و تحصیلات دانشگاهی را در رشتۀ پزشکی در فرانسه به پایان برد، در وزارت بهداری به کار، و در دانشگاه تهران به تدریس مشغول شد و در 1320 ش به مرتبۀ استادی رسید.
اقبال پس‌از شهریور 1320 عملاً وارد سیاست شد، به اردوی سلطنت‌طلبان پیوست و به یکی از نزدیکان شاه و اشرف پهلوی تبدیل گردید. او در دهۀ 1320 ش چند بار به وزارت رسید و مسئولیت وزارتخانه‌های بهداری، پست و تلگراف، راه، فرهنگ و کشور را به عهده گرفت. پس‌از سوء‌قصد به شاه در 15 بهمن 1327، به‌عنوان چهرۀ اصلی مدافع شاه و سلطنت، و مخالف حزب توده و نیروهای چپ‌گرا دست به فعالیت گسترده زد. تقریباً یک ماه پس‌از آن حادثه به وزارت کشور منصوب شد و در روند انتخابات مداخله کرد. اقبال تا شهریور 1330، چند ماه پس‌از تشکیل دولت دکتر محمد مصدق، به‌عنوان وزیر، استاندار آذربایجان و رئیس دانشگاه تبریز بر سر کار بود.
اقبال پس‌از کودتای 28 مرداد 1332، طی سالهای 1333 تا 1335 ش به سناتوری، ریاست دانشگاه تهران، و وزارت دربار رسید و در مقام ریاست دانشگاه، نظارت دولت را بر دانشگاه تحکیم، و محدودیت آزادی سیاسی را در آن محیط تشدید کرد. او در 15 فروردین 1336 به نخست‌وزیری برگزیده شد و تا 6 شهریور 1339 بر سر کار بود. در دورۀ صدارت او قدرت شاه و مداخلۀ او در امور کشور، برخلاف قانون اساسی افزایش یافت، سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) تأسیس گردید، نفوذ آمریکا در ایران بیشتر شد، و فساد حکومتی شدت گرفت؛ همچنین، گسترش تبلیغات سیاسی اتحاد شوروی بر ضد شاه، نگرانی دولت آمریکا را افزون کرد. ازاین‌رو، براثر سوءسیاستها، کشور به آستانۀ بحران رسیده بود و ضرورت اصلاحات سیاسی ـ اجتماعی و اقتصادی احساس می‌شد. برکناری اقبال، و پس‌از چند ماه روی کار آمدن علی امینی (ه‌ م) نشانه‌های آشکار بحران روبه‌گسترش بود.
اقبال به خارج از کشور رفت، پس‌از سقوط کابینۀ امینی بازگشت و از آبان 1342 تا 14 آذر 1356، که ظاهراً براثر حملۀ قلبی درگذشت، مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران بود. او سیاست نفتی ایران را مستقیماً زیر نظر شاه اداره می‌کرد. اقبال و امیراسدالله علم (ه‌ م) را دو ستون اصلی رژیم شاه وصف کرده‌اند و هر دو، مدتی نیز به‌عنوان سران دو حزب بازیگر در صحنـه، طراحان سیاست کشور، البتـه زیر نظر شاه بودند. اقبال در سالهای پایانی عمر جایگاه گذشتۀ خود را نزد شاه از دست داد و در تقرب به شاه از علم عقب افتاد. شاه به مناسبتهای مختلف اقبال را، حتى در حضور دیگران، تحقیر می‌کرد. بی‌اعتنایی شاه را به اقبال، که معلول چند علت ذکر کرده‌اند، سبب اصلی فشار روحی وارد‌شده بر او و حملۀ قلبی وی دانسته‌اند.

مأخذ

Iranica.
بخش مفاهیم جدید و عناوین ویژه