اعراب و اسرائیل، جنگهای

اعراب‌ و ‌اسرائیل، جنگهای \janghā-ye aʾrāb-o(va) esrāʾīl\، درگیریهای عمدۀ عربها و ‌اسرائیل، به‌ویژه ‌درگیریهای 1948- 1949 م / 1327- 1328 ش، 1956 م / 1335 ش، 1967 م / 1346 ش، 1973 م / 1352 ش، و 1982 م / 1361 ش.
نخستین جنگ پس ‌از تأسیس دولت اسرائیل در 14 مۀ 1948 بی‌درنگ روی داد. نیروهای عرب از کشورهای مصر، ماوراء اردن (اردن کنونی)، عراق، سوریه و لبنان، مناطقی در جنوب و شرق فلسطین را که به یهودیان اختصاص نیافته بود، در اختیار گرفتند و سپس محلۀ کوچک یهودی‌نشین شهر کهنۀ بیت‌المقدس را به تصرف درآوردند. در این ضمن، اسرائیلیان جادۀ اصلی به بیت‌المقدس را که از کوههای یهودا (یهودیه) عبور می‌کرد، اشغال، و یورشهای عربها را خنثى کردند. در اوایل 1949 م، اسرائیلیان بر آن شدند تا جز نوار غزه، همۀ ناحیۀ نَقَب را تا مرز پیشین مصر و فلسطین اشغال کنند. از فوریه تا ژوئیۀ 1949، در نتیجۀ توافقهای جداگانۀ ترک مخاصمه میان اسرائیل و دولتهای عرب، مرز موقت میان آنها در همان جایی که در آغاز مذاکرات قرار داشت، تثبیت شد.
در پی به قدرت رسیدن جمال عبدالناصر، رئیس‌جمهور ملی‌گرای مصر، تنشها شدت گرفت. در 1956 م، دولت مصر آبراه سوئز را که در مالکیت اروپاییان بود، ملی اعلام کرد و این اقدام بحرانی بین‌المللی در پی داشت. در اکتبر همان سال، در گرماگرم این بحران، اسرائیل به شبه‌جزیرۀ سینا حمله کرد تا پایگاههای نظامی عربها را در آن منطقه منهدم کند. ارتش اسرائیل ظرف 5 روز غزه، رَفَح و عَریش را تصرف کرد، هزاران اسیر گرفت و بیشتر شبه‌جزیرۀ سینا را در شرق آبراه سوئز به اشغال خود درآورد. اسرائیلیان در وضعیتی قرار گرفتند که می‌توانستند از خلیج عقبه راه ارتباطی آبی برای خود باز کنند و مصریان را بیشتر در معرض تهدید قرار دادند. در دسامبر 1956، پس ‌از مداخلۀ مشترک انگلستان و فرانسه، نیروی اضطراری سازمان ملل در منطقه مستقر شد و ارتش اسرائیل در مارس 1957 از آنجا عقب نشست.
نیروهای عرب و اسرائیلی در فاصلۀ 5 تا 10 ژوئن 1967، در جنگی که «جنگ شش‌روزه» نام گرفت، برای سومین بار رودررو شدند. در اوایل 1967 م، سوریه بمباران روستاهای اسرائیلی را شدت بخشید و هنگامی که نیروی هوایی اسرائیل در پاسخ به این بمبارانها، 6 هواپیمای میگ سوریه را در آسمان منهدم کرد، جمال عبدالناصر نیروهای خود را نزدیک مرز سینا به حال آماده‌باش درآورد. اسرائیل نیروی هوایی مصر را طی این جنگ از میان برد. این جنگ برای عربها به‌بهای از دست دادن شهر کهنۀ بیت‌المقدس، شبه‌جزیرۀ سینا و نوار غزه، کرانۀ باختری رود ‌اردن، و بلندیهای ‌جولان ــ واقع‌ در مرز ‌اسرائیل و ‌سوریه ــ تمام شد.
نبردهای پراکنده‌ای که در پی جنگ شش‌روزه جریان داشت، در 1973 م بار دیگر به جنگی تمام‌عیار تبدیل شد. در 6 اکتبر، در یـوم کیپور ــ از روزهای مقـدس یهودیان ــ مصر ازطریق آبراه سوئز، و سوریه در بلندیهای جولان، به اسرائیل حمله کردند (از این‌رو، این جنگ که نزد عربها جنگ رمضان خوانده می‌شود، به جنگ یوم‌ کیپور معروف شد). ارتشهای عرب در این جنگ بیش‌از جنگهای پیشین قدرت تهاجم و جنگندگی نشان دادند و نیروهای اسرائیلی تلفات سنگینی متحمل شدند. بااین‌حال، ارتش اسرائیل در خاک سوریه پیشروی، و با عبور از آبراه سوئز و استقرار نیروهایش در کرانۀ غربی آن، ارتش سوم مصر را محاصره کرد.
اسرائیل و مصر در نوامبر 1973 موافقت‌نامۀ آتش‌بس، و در 18 ژانویۀ 1974 موافقت‌نامۀ صلح امضا کردند. به‌موجب این توافقها، اسرائیل باید در شبه‌جزیرۀ سینا به غرب گذرگاههای مِتلا و جِدی عقب‌نشینی می‌کرد و مصر هم باید از شمار نیروهای خود در کرانۀ شرقی آبراه سوئز می‌کاست. نیروی حافظ صلح سازمان ملل نیز میان دو ارتش حائل شد. موافقت‌نامه‌ای تکمیلی نیز در 4 سپتامبر 1975 به امضا رسید. اسرائیل و سوریه موافقت‌نامۀ آتش‌بس را در 31 مۀ 1974 امضا کردند و براساس آن، منطقۀ حائلی زیر نظر سازمان ملل میان نیروهای آنها قرار می‌گرفت و زندانیان جنگی مبادله می‌شدند.

در 26 مارس 1979، اسرائیل و مصر پیمان صلحی امضا کردند که به حالت جنگ بین دو کشور پس ‌از 30 سال رسماً پایان بخشید. این قرارداد کمپ دیوید نام داشت و براساس مفاد آن، اسرائیل سراسر شبه‌جزیرۀ سینا را به مصر بازمی‌گرداند و درمقابل، مصر اسرائیل را به رسمیت می‌شناخت. در پی آن، دو کشور روابط عادی سیاسی برقرار کردند.
در 5 ژوئن 1982، کمتر از 6 هفته پس ‌از عقب‌نشینی کامل اسرائیل از سینا، تشدید درگیریهای اسرائیل و فلسطینیها به حمله‌های هوایی اسرائیل به بیروت و جنوب لبنان انجامید که سازمان آزادی‌بخش فلسطین (ساف) در آنجا پایگاههایی داشت. در 14 ژوئن، نیروی زمینی اسرائیل به لبنان حمله کرد و تا حومۀ بیروت پیش ‌رفت و آن شهر را به محاصره درآورد، اما دولت اسرائیل موافقت کرد که از پیشروی دست بردارد و با سازمان آزادی‌بخش فلسطین مذاکره کند. پس ‌از تأخیر بسیار و در پی‌ گلوله‌باران گسترده و شدید غرب بیروت از سوی ارتش اسرائیل، سازمان آزادی‌بخش فلسطین زیر نظر نیرویی چندملیتی شهر را تخلیه کرد. سرانجام ارتش اسرائیل از غرب بیروت عقب نشست و در ژوئن 1985 به‌طور کامل از لبنان خارج شد.
بااین‌حال، خصومتها ادامه یافت. در 9 دسامبر 1987، ناآرامیهای تازه‌ای میان فلسطینیهای‌ ساکن سرزمینهای اشغالی نوار غزه، کرانۀ باختری و بیت‌المقدس درگرفت. تظاهرات فلسطینیها در سالهای بعد هم ادامه یافت و به شورش گستردۀ مردمی (معروف به انتفاضه) تبدیل شد که اعتراضی به اشغال مداوم کرانۀ باختری و نوار غزه از جانب ارتش اسرائیل بود. در سپتامبر 1993، اسرائیل و سازمان آزادی‌بخش فلسطین موافقت‌نامه‌ای امضا کردند که دو طرف را به شناسایی متقابل یکدیگر ملزم، و مقرر می‌کرد که تا پیش ‌از برقراری صلح دائمی، حکومت خودگردان فلسطین در کرانۀ باختری و نوار غزه تدریجاً تشکیل شود. این موافقت‌نامه پس ‌از تماسهای سرّی میان دو طرف در نروژ به دست آمد. یاسر عرفات از سوی ساف و اسحاق رابین از جانب دولت اسرائیل به توافقی دست یافتند که چشم‌انداز صلح را در آن منطقه تغییر داد.
پس‌ از مرگ یاسر عرفات، و در پی ایجاد شکاف میان گروههای تندرو و سازش‌ناپذیر با گروههای میانه‌رو فلسطینی و طرف‌دار برقراری صلح، چند بار میان نیروهای فلسطینی و اسرائیلی برخورد صورت گرفته است و چشم‌انداز روابط میان آنها تا این زمان (1392 ش) چندان روشن نیست.

مآخذ

Britannica, 2010;
Columbia, 6th edition;
The Oxford Companion to Military History, 2013.
بخش مفاهیم جدید و عناوین ویژه