اسمالی

اِسمـالی \ [e]smāli\ ، ریچـِرد ای (اِرِت) (1942- 2005م/ 1321-1384ش)، شیمی‌دان و فیزیک‌دان آمریکایی. او به همراه رابرت اِف کِرلِ پسر و سِر هَرُلد والتر کروتو، به‌سبب کشف کربن 60 (C60؛ یا باکمینستِرفولِرین یا باکی‌بال) و فولِرینها، در 1996م جایزۀ نوبل شیمی را به‌طور مشترک دریافت کرد.
اسمالی در شهر اَکرِن در ایالت اُهایو زاده شد و در 1973م از دانشگاه پرینستِن در نیوجِرسی درجۀ دکتری گرفت. پس از گذراندن مقطع فوق دکتری در دانشگاه شیکاگو، در 1976م در دانشگاه رایس (در هیوستِنِ تکزاس) به تدریس پرداخت. در همان دانشگاه، در 1982م استاد شیمی، و در 1990م استاد فیزیک شد.
اسمالی و همکارش، کرل، در اوایل 1980م در دانشگاه رایس روی ترتیب اتمها در مقادیر کم از موادی مانند سیلیکون، ژرمانیم، گالیم‌آرسنید و دیگر نیمه‌رساناها کار می‌کردند. اسمالی لیزری ویژه ساخت که قادر به تبخیر بیشتر مواد برای آنالیز بود. در 1985م به درخواست اسمالی، شیمی‌دان بریتانیایی، کروتو، به دانشگاه رایس آمد. کروتو گونه‌هایی از مولکولهای کربن با زنجیرهای طولانی را در فضای بین‌ستاره‌ای آشکار ساخته، و فرضیۀ تشکیل این زنجیره‌ها در اتمسفر پر از کربن ستاره‌های بزرگ را بنیاد نهاده بود. او اعتقاد داشت که ابزار تبخیرکنندۀ اسمالی شرایط موجود در فضا را برای تشکیل این زنجیره‌ها فراهم می‌آورد.
اسمالی، کرل و کروتو به همراه دو تن از دانشجویان دکتری، طی 11 روز، نمونه‌هایی از گرافیت را تبخیر، و اتمهای کربن به‌دست‌آمده را با اتمهای گاز هِـلیُم مخلوط کردند؛ سپس، مخلوط به‌دست‌آمده را در اتاقک خلأ سرد کردند. آنها از مشاهدۀ اتمهایی که در ترتیبهای قفس‌مانند، به‌جای زنجیرهای طولانی، قرار گرفته بود، شگفت‌زده شدند. ساختار عمدۀ تولیدشده کربن 60 بود که فولرین نامیده شد. فولرینها سومین شکل شناخته‌شدۀ کربن خالص‌اند (دو شکل دیگر عبارت‌اند از کربن الماس و گرافیت). اتمهای فولرینها لایۀ پُری را تشکیل می‌دهند. کوچک‌ترین مولکول پایدار فولرین، کربن 60، متشکل از 60 اتم کربن است. آرایش این اتمها به‌گونه‌ای است که قفسی را تشکیل می‌دهند و پیوند بین اتمها به طرح وصله‌های روی توپ فوتبال شباهت دارد. این مولکول از آن جهت باکمینسترفولرین نامیده شده، که شکل آن شبیه به گنبدهای کروی (ژِئودِزیک) طراحی‌شده توسط معمار و مخترع آمریکایی، ریچرد باکمینستر فولر است.
اسمالی و دیگران به توسعه و خالص‌سازی فولرینها، ساخت لوله‌های اتمیِ بسیار کوچک و آرایشهای سیم‌مانند با استحکام بسیار، در اندازه‌های نانومتر، ادامه دادند. از این رو، اسمالی به‌عنوان یکی از پیشتازان فناوری نوپای نانو شناخته می‌شود. شیمی‌دانان نشان داده‌اند که می‌توان برخی اتمها را درون این ساختارها قرار داد. این توانایی، کاربردهای گوناگونی در صنعت و پزشکی دارد.

مآخذ

CE, 6th edition;
EB, 2008;
ME, 2008.
بخش علوم پایه و مهندسی