اسمارت

اِسمارت \ [e]smārt\ ، رادِریک نینیَن (1927-2001م/ 1305-1379ش)، دانشور ادیان، نظریه‌پرداز و نویسندۀ نامدار انگلیسی در قلمرو دین‌شناسی. او در شهر کِیمبریج انگلستان، در خانواده‌ای اسکاتلندی زاده شد. پدرش، ویلیام اسمارت، ستاره‌شناس و ریاضی‌دان بود (هِـکت، npn.؛ گودرزی، 4؛ کانینگِم، npn.). اسمارت در جوانی، طی یک سال و نیم، زبان چینی را فراگرفت و متون کنفوسیوسی را مطالعه کرد. بنابر گفتۀ خود او، این مطالعات نگرش و دیدگاهش را به جهان کاملاً تغییر داد (لاندن، npn.). اسمارت در آکادمی گلاسگو و در کالج کوئین در آکسفرد به تحصیل پرداخت. در فاصلۀ سالهای 1952 تا 1955م در دانشگاه یِیل در آمریکا به فعالیت علمی و پژوهشی ادامه داد و هم‌زمان، زبانهای پالی و سنسکریت را فراگرفت (کانینگم، npn.). او با دانشگاه بَنارَس هندوستان نیز همکاری داشت.
اسمارت در 34 سالگی مرتبۀ استادی ارشد را در گروه الٰهیات دانشگاه بِرمینگِم (بیرمنگام) کسب کرد که یکی از بزرگ‌ترین گروههای الٰهیات در دانشگاههای انگلستان بود. او در 1967م، استاد بنیادگذار گروه پژوهشهای دینی در دانشگاه لَنکِستِر انگلستان شد. در 1976م به دانشگاه کالیفرنیا در سانتا باربِرا رفت و از آن زمان به بعد، با هر دو دانشگاه همکاری کرد (هکت، npn.؛ لاندِن، npn.؛ کانینگم، npn.).
اسمارت افزون بر کوششهای علمی و پژوهشهای دانشگاهی، به فعالیتهای اجتماعی، همچون شرکت در برنامه‌های تلویزیونی، می‌پرداخت که در آنها با بیانی ساده، ادیان جهان را معرفی می‌کرد. نثر ساده و روان او موجب شد تا کتابهایش مورد توجه عموم قرار گیرد. قلمرو پژوهشی اسمارت، افزون بر ادیان، در تاریخ، فلسفه، انسان‌شناسی و جامعه‌شناسی نیز گسترده بود (لاندن، npn.؛ کانینگم، npn.؛ گودرزی، 5). او در بسیاری از دانشگاهها تدریس داشت یا به ایراد سخنرانیهای منظم می‌پرداخت (کانینگم، npn.).
اگر تاریخ دقیقی از دین‌شناسی و مطالعات دینی در سدۀ 20م فراهم آید، نینین اسمارت در میان بزرگان این قلمرو علمی، مسلماً یکی از برجسته‌ترینها خواهد بود. کتابهای گوناگون او شناخت دین را، هم برای دانشمندان و هم برای عموم مردم، آسان‌تر کرد. او به ساده‌نویسی اعتقاد داشت. از سوی دیگر، تأکیدش بر مطالعۀ چندبعدی و از مناظر گوناگون، پژوهشهای دینی را دگرگون ساخت. پدیدارشناسی دین نزد او مبتنی بر شیوه‌های گوناگون بود؛ در حقیقت، اسمارت به پدیدارشناسی، به مثابهِ بهترین رویکرد در توصیف دین، متعهد بود (هکت، npn.). از نظر او، در مطالعۀ تاریخ ادیان و تجربیات دینی بشر نباید مرزهای دین را تنگ، و مطالعات را به ثبت تاریخی رویدادها فروکاست، بلکه تاریخ ادیان باید کوششی برای ورود به معنای آن رویدادها باشد (لاندن، npn.؛ اسمارت، تجربۀ...، 7-12).
اسمارت در بیشتر مقاله‌ها و کتابهایش هفت بُعد را برای صوَر دینی موجود در جهان برشمرده است (در آثار پیش از 1989م او، شمار این بُعدها شش عدد بود (نک‌ : اسمارت، «ادیان جهان»، 10-20، «هفت جنبه...»، سراسر اثر؛ نیز گودرزی، 12). این ابعاد هفت‌گانه در حقیقت، جنبه‌های گوناگون دین‌اند:

1. بُعد عملی و شعائری

صور و ترتیبات مراسم، خواه فردی باشند و خواه جمعی، اموری غالباً ناشی‌شده از حقیقت مطلق در نظر گرفته می‌شوند. همۀ سنتهای دینی با طرح اعمال و آیینهایی ویژه، زمینۀ اعلام وفاداری مؤمنان را به ایمان مقبول خویش، و افزایش آگاهی معنوی و بینش اخلاقی آنان را فراهم می‌آورند. این آیینها، به‌جز صورت ظاهری، معنایی باطنی هم دارند و بیانگر اعتقادات فردند.

2. بعد روایی و اسطوره‌ای

داستانهایی که در سطوح گوناگونی مطرح، و غالباً ناشی‌شده از حقیقت مطلق در نظر گرفته می‌شوند. در بسیاری از سنتهای دینی، داستانها، روایتها و یادداشتهای کهن برای بنیاد نهادن یا حفظ یک سنت به کار گرفته می‌شوند. گاهی روایتها در کنار هم به‌گونه‌ای بسامان قرار می‌گیرند تا تفسیری نظام‌مند از جهان و جایگاه انسان در آن پدید آورند.

3. بعد اعتقادی و فلسفی

تدوین نظام‌مند تعالیم دینی در مجموعه‌ای بسامان. پژوهش در اصول و تعالیم دینی، با بهره‌گیری از تفکر و تعقل، این بعد از دین را می‌سازد. این بعد در دینهای بزرگ امروزی نقشی بسیار مهم دارد، ولی هر دین می‌کوشد تا توضیحی کمابیش عقلانی از مبانی خود ارائه کند.

4. بعد اخلاقی و شرعی

قواعد رفتار انسانی که غالباً ناشی‌شده از حقیقت مطلق در نظر گرفته می‌شوند. رفتارهای تجویزشده از سوی یک دین بعد اخلاقی آن را تشکیل می‌دهند. احکام مربوط به این رفتارها بسیاری از اوقات صورت قانون به خود می‌گیرند و شریعت آن دین را می‌سازند. معمولاً اخلاق و شرع تحت تأثیر اصول عقیدتی و اساطیرند.

5. بعد اجتماعی و نهادی

حضور نظام اعتقادی و برداشتهای دینی در جامعه، که جامعه به کمک آنها هویت دینی می‌یابد. هر جنبش دینی در گروهی از مردم تجسم می‌یابد، تا آنجا که گاهی حتى جنبۀ اجتماعی یک جهان‌بینی با خود آن جامعه یکی می‌شود (مثلاً در قبایل ساده). اگر هم این‌چنین نباشد، سازمان دینی در هر جامعه از اهمیت بسیار برخوردار است، اما به هر روی، نهاد دینی سازمان‌یافته تنها بخش بعد اجتماعی هر دین نیست.

6. بعد تجربی و احساسی

تجربه‌ها و احساسهایی همچون ترس، گناه، راز، ایثار، آزادی، جذبه، خوف، رستگاری و امید. تاریخ دین گواه آن است که احساس و تجربۀ دینی در زندگی بخشیدن به دیگر جنبه‌های دین سهمی بنیادین دارد و آنها را تغذیه می‌کند. شعائرِ بی‌صمیمیت و اصول اعتقادیِ بی‌خوف یا شفقت، سرد و بی‌روح‌اند؛ اساطیری که دلها را گرم نکنند، داستانهایی سرگرم‌کننده‌اند.

7. بعد مادی

اشیاء یا مکانهای معمولی که نمادین شده‌اند یا امر مقدس یا ماوراءالطبیعی را به جلوه درمی‌آورند. دین، به‌جز در صورت اجتماعی خود، در برخی صور مادی نیز تجسم می‌یابد، همچون بناها، آثار هنری، آثار باقی‌ماندۀ مقدس، اشیاء نمادین، پیکره‌ها یا تصاویر مقدس. البته تنها اشیاء دست‌ساخته محل ظهور و بروز احساسات دینی نیستند، بسیاری اشیاء طبیعی، مانند کوهها، رودها، و حتى شهرها، در این بعد از دین معنا می‌یابند (نک‌ : اسمارت، «ادیان جهان»، 11-21، «هفت جنبه»، سراسر اثر).
اسمارت با طرح عقاید و آراء گوناگون ادیان در جست‌وجوی تفاهمها و اشتراکهای میان دینهای گوناگون بود. شاید یکی از جالب‌توجه‌ترینِ آثار در دین‌شناسی تطبیقی، کتاب «ادیان جهان» (1960م) اوست، که در آن، میزگردی ساختگی را با حضور نمایندگان 6 دین بزرگ به تصویر می‌کشد: یک تن از هریک از دینهای مسیحی، یهودی، اسلام و هندو، و دو تن بودایی (بودایی سیلانی و بودایی ژاپنی)، و هریک از این نمایندگان به بحث دربارۀ موضوعات گوناگون می‌پردازند (اسمارت، «گفت‌وگوی ادیان»، سراسر اثر؛ جلالی مقدم، بش‌ ). این گفت‌وگوها هم متضمن مباحث فلسفی دینها و هم راهبر به سوی جنبه‌های ادیان‌اند (اسمارت، همان‌جا).
اسمارت برخلاف نظر برخی دین‌پژوهان، همچون هیوستِن اِسمیث، که به خرَدی مرکزی در قلب ادیان بزرگ جهان باور دارند، معتقد بود که این خرد مرکزی قابل بیان روشن و دقیق یا نشان دادن نیست. به نظر او صورتهای عرفانی در همۀ دینها تا اندازه‌ای شبیه به هم‌اند، اما الزاماً این خرد تنها مرکز دینها نیست. از سوی دیگر، تحولات مذهبی به گونه‌ای نیست که همه در یک ایدئولوژی جهانی مستحیل شوند. در جهان آینده، هریک از ادیان جای خود را خواهند داشت و ارزش سنتهای مختلف شناخته خواهد شد. اندیشه در جهان آینده آن اندازه گسترده است که می‌توان در آن، ارزشهای انسانی و معنویت را بسط داد (لاندن، npn.).
نینین اسمارت در زندگی پربار خویش 30 کتاب و مقاله‌های بسیار نوشت و سخنرانیهای فراوانی ایراد کرد (کانینگم، npn.). از جمله کتابهای مهم او «ابعاد امر مقدس: کالبدشناسی ادیان جهان» (1998م)؛ «بودیسم و مسیحیت: رقیبان و هم‌پیمانان» (1993م)؛ «ادیان جهان: سنتهای کهن و دگرگونیهای امروزین» (1989م)؛ «دانش دین و جامعه‌شناسی شناخت» (1973م)؛ «فلسفۀ دین» (1970م)؛ تجربۀ دینی بشر (1969م؛ ترجمۀ فارسی: 1383ش)؛ و «گفت‌وگوی ادیان» را می‌توان نام برد. در «دائرةالمعارف دین»، ویراستۀ میرچا اِلیاده، نیز دو مقاله از او به چاپ رسیده است.

مآخذ

اسمارت، نینین، تجربۀ دینی بشر، ترجمۀ مرتضى گودرزی، تهران، 1383ش، ج 1؛
جلالی مقدم، مسعود، «تلاقی دانش ادیان و گفت‌وگوی ادیان» (متن سخنرانی در مهر 1382)، وب‌سایت مؤسسۀ گفت‌وگوی ادیان (خرداد 1387)؛
کتابخانۀ ملی ایران (دی 1389)؛
گودرزی، مرتضى، مقدمه بر تجربۀ دینی بشر، (نک‌ : هم‌ ، اسمارت)؛
نیز:

Cunningham, A., «Professor Ninian Smart» (Feb. 2001), Independent. co.uk:www.independent.co.uk/ news/ obituarities/ professor-ninian-smart -728834.html (Aug. 2008);
Hecht, R., «In Memoriam», Academic senate: www.universityofcalifornia.edu/ senate/ inmemoriam/ orderick niniansmart.html (Aug. 2008);
London, S. «The Future of Religion: An Interview with Ninian Smart», scott London: www.scottlondon. com/ interviews/ smart.html (Aug. 2008);
Smart, N., A Dialogue of Religions, London, 1960;
id., «The Seven Dimensions of Religion», Kenyon College: www2.kenyon-edu/ Depts/ Religion/ Fac/ Suydam/ Reln10/ Sevendi.htm (Jun. 2008);
id., The World's Religions : Old Traditions and Modern Transformations, Cambridge etc., 1998.
ملکه آقابزرگی