اسکیمو ـ آلئوت، زبانهای

اِسکیمو ـ آلِئوت، زبانهایِ \zabānhā-ye eskimo āle[ˀ]ut-\، نیز اِسکیمالِئوت، اینوئیت ـ آلئوت، خانوادۀ زبانهایی که اقوام اسکیمو (ه‌ م) و آلئوت در گروئِنلند (گرینلند)، کانادا، آلاسکا و بخش شرقی سیبری بدان سخن می‌گویند. آلئوت زبانی است واحد که دو گویش از آن بر جای مانده است. زبان اسکیمو از دو شاخه تشکیل می‌شود: یوپیک که در سیبری و جنوب غربی آلاسکا بدان سخن گفته می‌شود، و اینوئیت (اینوکتیتوت) که آن را در کانادا، گروئنلند و شمال آلاسکا به کار می‌برند. هریک از این شاخه‌ها خود شامل چندین گویش است.
زبانهای اسکیمو و آلئوت، اگرچه به هم مربوط‌اند، زبانهایی کاملاً جدا به‌شمار می‌روند. آلئوت که اکنون شمار کمتری به آن سخن می‌گویند، شاخۀ کوچک‌تر این خانواده است. منطقۀ رواج این زبان در گذشته در همسایگی منطقۀ رواج زبان اسکیمو در شبه‌جزیرۀ آلاسکا بود. این زبان اکنون در جزایر اِلوشِن (آلِئوتیَن) و جزایر پریبیلُف در دریای بِرینگ، که آلئوتها در دهۀ 1820م در آن ساکن شدند، به‌کار می‌رود. در جزایر کُماندُر در روسیه، که آلئوتها از 1826م در آن ساکن شدند، شمار کسانی که به این زبان تکلم می‌کنند، اندک است.
نخستین کتاب به زبان اسکیمو در 1742م با بهره‌گیری از الفبای لاتین، به‌همت هانس اِگِده منتشر شد؛ او از اعضای هیئت مبلغان مذهبی دانمارکی ـ نروژی در گروئنلند بود. از آن پس، الفباهای گوناگونی برای نوشتن زبان اسکیمو به‌کار گرفته شده‌اند، ازجمله الفبای گروئنلندی، بر پایۀ الفبای لاتین (که زاموئِل کلاینشمیت، عضو آلمانی «انجمن اخوت مُراویایی» در 1851م به آن نظم بخشید)؛ الفبای هجانگاری (که در اصل برای سرخ‌پوستان کری طرح شده بود)؛ الفبای عادی لاتین (که مبلغان مراویایی در دهۀ 1920م برای زبان آلاسکاییِ یوپیک به‌کار گرفتند)؛ الفبای لاتینِ تغییریافته (که مبلغان پرُتستان از 1948م به بعد، در بخش شمالی آلاسکا پدید آوردند)؛ و الفبای سیریلیِ روسی (که در مدارس اتحاد شوروی سابق برای اسکیموهای آسیایی به کار رفت). در حدود 1830م، ایوان وِنیامُف، مبلّغ ارتدکس، در آلاسکای روسیه گونه‌ای الفبای سیریلی مناسب برای زبان آلئوت ابداع کرد. در 1848م این الفبا برای اسکیموهای جنوبی نیز به کار برده شد.
زبانهای اسکیمو و آلئوت نظامهای آوایی نسبتاً ساده‌ای دارند. یوپیک دارای 4 واکه (مصوّت) متمایز است، ولی اینوپیک و آلئوت تنها 3 واکه دارند. گویشهای گوناگون زبان اسکیمو از 13 تا 21 همخوان (صامت) دارند. زبان اسکیمو زبانی است با نظام تصریفی پیچیده، که دارای پسوندهای بسیاری است، اما هیچ پیشوند یا واژۀ مرکبی ندارد. در زبان آلئوت، صورتهای واژگانی ساده‌تر، ولی ساختارهای نحوی پیچیده‌ترند. در این زبان، پسوندها غالباً با تغییراتی در ریشۀ واژه همراه‌اند. از مهم‌تـرین ویژگیهـای زبـانهای اسکیمو ـ آلئـوت، امکـان ساخت ترکیبهای طولانی با بهره‌گیری از شماری عنصر واژگانی است که هرچند همۀ ترکیب را باید یک واژه به‌شمار آورد، برابر آن در زبانهای هندواروپایی، گاه یک جمله است.
در زبان اسکیمو، اسمها با توجه به شمار (مفرد، مثنا و جمع) و مالک، صرف می‌شوند. فاعلِ فعلِ لازم و مفعولِ فعلِ متعدی، هر دو در حالت مطلق قرار می‌گیرند، اما فاعلِ فعلِ متعدی در حالت وابسته (تبعی) می‌آید. وجوه فعلی در بر گیرندۀ وجوه اخباری، پرسشی، امری، تمنایی، وصفی و صورتهایی دیگرند که با بندهای پیرو در زبان انگلیسی متناظرند. روابط وجهی دیگر و زمانهای این زبان با افزودن پسوندهای اشتقاقی، و در زبان آلئوت با افزودن افعال کمکی ساخته می‌شوند.
یکی از ویژگیهای چشمگیر واژگان این زبانها شمار فراوان اداتِ اشاره است که در زبان اسکیموهای غربی و زبان آلئوت به حدود 30 می‌رسد. امکان اشتقاق در زبانهای اسکیمو ـ آلئوت تقریباً نامحدود است و ریشه‌های واژه‌ها نسبتاً اندک‌اند. در زبان گروئنلندی غربی، که به‌خوبی شناخته شده است، کمتر از 000‘2 ریشه وجود دارد.

مآخذ

CE, 6th edition;
EB, 1986, 2010;
ME, 2005 (under «Inuit»).
بخش زبان‌شناسی