اسکندر لودی

اسکندرِ لودی \ eskandar-e lo(u)di\ ، یا سِکَندَرْ لودی، نظام‌الدین بن بهلول (سل‌ ‌: 894-923ق/ 1489-1517م)، دومین فرمانروای سلسلۀ لودی، از سلاطین دهلی، که حدود 3 دهه بر منطقۀ بزرگی از هندوستان فرمان ‌راند.
اسکندر در روزگار پدرش، بهلول، و پس از پیروزی در سرکوب شورش تاتارخان، به جانشینی او برگزیده شد و حکومت دهلی را به دست گرفت (فرشته، 178؛ یادگار، 31-34). پس از مرگ پدرش، میان بازماندگان بر سر جانشینی او کشمکش روی داد و اسکندر، به یاری مادرش و برخی از امیران عالی‌رتبه، به سلطنت رسید (احمد، 314؛ نهاوندی، 452؛ طباطبایی، 139). اسکندر در پی استقرار حکومتش، به سرکوب مخالفان، اصلاح امور مملکت و گسترش قلمرو خود پرداخت (فرشته، 180؛ هروی، 171-172؛ بدائونی، 83؛ نهاوندی، 454). سرسخت‌ترین دشمن و رقیب لودیان، حسین‌شاه بن محمود شرقی بود که اسکندر در نبردی در دژ چنار، وی را شکست داد (هروی، 182-185؛ یادگار، 39-40؛ فرشته، 181؛ بدائونی، 84).
با اینکه به روزگار اسکندر، قدرت سلطنت خاندان لودی نفوذ و گسترش بسیار یافت، گهگاه میان امیران، توطئه‌هایی برضد او شکل می‌گرفت (نهاوندی، 460؛ فرشته، 182؛ بدائونی، 85؛ حمیدالدین، 225). افزون بر این، تسلط و حکومت وی بر ایالتهای دوردست، تنها جنبۀ صوری داشت، چنان‌که طایفه‌های لودی، قرملی (فرملی) و لوحانی (لوهانی)، بی‌توجه به حکومت مرکزی و به‌ضرب شمشیر، قلمرو خود را اداره می‌کردند (تاریخ...، 156-157).
شرح احوال و مناقب اسکندر لودی در برخی منابع تاریخی چنان است که مبالغه دانسته می‌شود و بیشتر به افسانه می‌ماند (طباطبایی،140). با این همه، بیشتر تاریخ‌نویسانْ دورۀ حکومت اسکندر را به‌سبب امنیت، ارزانی، رونق و آبادانی، و خود او را برای نیک‌خویی، دین‌پروری و مردم‌داری‌اش ستوده‌اند (هروی، 212-217؛ نهاوندی، 474-475؛ یادگار، 30-31، 46-49؛ فرشته، 186-187). اسکندر به علم و ادب اهمیت می‌داد و دورۀ او عصر رونق فرهنگی به‌شمار می‌رود، چنان‌که سپاهیان و امیران او نیز به کسب دانش‌ روی ‌آوردند (هروی، 218). ادب فارسی هم در این دوره رواج بسیار یافت، زیرا اسکندر به زبان فارسی توجه داشت و خود به فارسی شعر می‌گفت و «گلرخی» تخلص می‌کرد (نک‌ : فرشته، 187-188؛ نهاوندی، 478).

مآخذ

احمد، نظام‌الدین، طبقات اکبری، به‌کوشش ب. ده و محمد هدایت حسین، کلکته، 1913-1931م، ج 1؛
بدائونی، عبدالقادر بن ملوک شاه، منتخب التواریخ، چ سنگی، مطبع منشی نول کشور، بی‌جا، 1867م؛
تاریخ سلاطین مسلم هندوستان، ترجمۀ اسماعیل لسان‌السلطان، چ سنگی، بی‌جا، 1323ق؛
طباطبایی، غلامحسین بن هدایت‌الله، سیر المتأخرین، چ سنگی، مطبع منشی نول کشور، بی‌جا، 1295-1314ق؛
فرشته، محمدقاسم هندوشاه، تاریخ فرشته، چ سنگی، مطبع منشی نول کشور، کانپور، 1290ق/ 1874م، ج 1؛
نهاوندی، عبدالباقی، مآثر رحیمی، به‌کوشش محمد هدایت حسین، کلکته، 1294م-1931م، ج 1؛
هروی، نعمت‌الله بن حبیب‌الله، تاریخ‌ خان جهانی و مخزن افغانی، به‌کوشش محمد امام الدین، داکا، 1960م، ج 1؛
یادگار، احمد، تاریخ شاهی، به‌کوشش محمد هدایت حسین، کلکته، 1358ق/ 1939م؛
نیز:

Hameed-ud-din, «A Critical Study of Sultan Sikandar Lodi», Islamic Culture, Hyderabad, 1961, vol. XXXV.
علی رفیعی (دبا)