آزاد، محمدحسین

آزاد [āzād]، محمدحسین، مشهور به شمس العلماء (1245- 1328ق/ 1830-1910م)، نویسنده و شاعر اردو زبان، از پیشروان سبک نو در ادبیات اردو، و از بنیان‌گذاران آموزش فارسی و اردو به روش نوین در شبه‌قارۀ هند. پدرش محمدباقر از خانواده‌ای روحانی و با فرهنگ بود. خانوادۀ آزاد نسب خود را به سلمان فارسی می‌رساندند. همسر محمدباقر، مادر آزاد، نیز ایرانی‌نژاد بود.
آزاد پس از تکمیل تحصیلات دانشگاهی خود، در سمتهای مختلف از جمله روزنامه‌نگاری، آموزگاری و استادیاری و ریاست بخش عربی کالج خاورشناسی به کار پرداخت.
کوششهای وی برای پایه‌گذاری سنت ادبی نوینی در شعر و ادب اردو، در فعالیتهای «انجمن پنجاب» که خود منشی و مدیر آن بود، به اوج خود رسید. این انجمن ادبی که نوآوری و اصلاحات اساسی شعر اردو را هدف خود ساخته بود، با تشکیل مجالس سخنرانی و مشاعرۀ ماهانه، این هدف را دنبال می‌کرد. این جلسات غالباً با سخنرانی آزاد دربارۀ مسائل و موضوعات مربوط به شعر و هنر و قواعد نویسندگی آغاز می‌شد، و سپس شاعران اشعاری را که در موضوعات و زمینه‌های تعیین شده ساخته بودند، قرائت می‌کردند. اشعار و نقدها و اظهار نظرهای او و الطاف حسین حالی آن دو را پیشگام شعر و ادبیات جدید اردو ساخت.
آزاد در 1885م کتابخانه‌ای در لاهور تأسیس کرد که گنجینۀ بزرگی از کتابهای شیعه محسوب می‌شد. وی در 1887م به مناسبت خدمات فرهنگی‌اش لقب «شمس‌العلماء» گرفت. 20 سال آخر عمرش به بیماری روانی و بی‌سروسامانی گذشت.
از آزاد آثار بسیاری به یادگار مانده است که از جملۀ آنها ست: 1. سخندان فارس. این کتاب که از مهم‌ترین آثار او ست، مجموعۀ سخنرانیهای آزاد در باب زبان و ادب فارسی است؛ 2. آب حیات. این کتاب نخستین اثر در باب ادب اردو به زبان اردو به روش جدید است که بر اساس معیارهای نو نوشته شده است؛ 3. قصص هند. این کتاب کوتاه مجموعۀ داستانهایی است از تاریخ قرون وسطای هند برای دانش‌آموزان که به دلیل قوت تخیل و قدرت افسانه‌پردازی نویسندۀ آن، در ادبیات اردو مقامی خاص دارد؛ 4. نظم آزاد. مجموعۀ اشعار و دیوان شعر او ست؛ 5. نیرنگ خیال. این کتاب ترجمۀ آزاد از مجموعۀ 30 مقالۀ تمثیلی از زبان انگلیسی است.*

مآخذ

آزاد، محمدحسین، سخندان فارس، ترجمۀ ملک الشعراء عبدالله خان، کابل، 1315ق؛ آقابزرگ، الذریعة؛ حالی، الطاف حسین، کلیات نثر، لاهور، 1968م، حسین، مرتضى، مطلع الانوار، کراچی، 1402ق/ 1982م؛ نیز:

Sadiq, M., History of Urdu Literature, London, 1964.
بخش ادبیات فارسی