ارته وزده

اَرْته وَزْده [arta vazda]، یا اَشه وَزْده، نام چند شخصیت اسطوره‌ای و تاریخی در ایران باستان. این نام در زبانهای ایرانی و غیرایرانی با املاهای متفاوتی آمده است که ظاهراً همگی برگرفته از صورت ایرانی باستانِ *رته وَزده هستند (هینتس، 217). این نام در اوستایی به صورت اَشه وَزده و به معنای «پایداری از راستی» (بارتولمه، 254) و «از راستی پایدار» (پورداود، 1/263) آمده است، و متون پهلوی آن را اَشه وَزد و اَشه وزنگ آورده‌اند. در نوشته‌های ایلامی، یونانی و به ویژه ارمنی ــ بـه صـورت آرتاوازد (ه‌ م) ــ صورتهای دیگر این نام را ذکر‌ کرده‌اند (نک‌ : ایرانیکا، II/653؛ نیز نک‌ : یوستی، 38-39؛ هینتس، همانجا).
در اوستا از دواَشه‌وَزده یاد شده است که برای اردویسور اناهید قربانی کرده‌اند (یشتها، 1/263)، و فروهرِ آنان در زمرۀ ستایش شوندگان قرار گرفته است (همان، 2/92-93). یکی از این شخصیتها پسر پوروذاخشتی است که در نوشته‌های پهلوی هم از او یاد می‌شود. وی شهریار خونیرس )ه‌ م) و در شمار جاودانانی است که در پایان جهان به یاری سوشیانس برخواهند خاست (پورداود، همانجا؛ بندهش، 128؛ گزیده‌های زادسپرم، 63).
دومین اَشه وزدهْ پسر سایوژدری و برادر تریته نامی است که دربارۀ وی اطلاع چندانی در دست نیست (بارتولمه، یوستی، نیز یشتها، همانجاها).
در برخی نوشته‌های تاریخی از یک ارته‌وزده نیز یاد می‌شود که شاه ماد آتروپاتن در سدۀ نخست پیش از میلاد بود. وی به هنگام حملۀ سپاه روم به ایران که از طریق ارمنستان صورت گرفت، در برابر دشمن ایستاد تا فرهاد چهارم، پادشاه اشکانی، به مقابله با رومیان پرداخت و آنان را شکست داد (ولسکی، 142-143). با این همه، ارته‌وزده چون از فرهاد در هراس بود، برای حفظ استقلال خود در برابر حکومت ایران، با رومیان پیمان اتحاد بست (گوتشمید، 158-159). ارته وزده با اتکا به این پشتوانه در برابر اشکانیان ایستاد، ولی دیری نپایید که به سبب خودداری رومیان از همکاری با وی شکست خورد. ارته وزده پس از مدتی اسارت، از بند اشکانیان گریخت و به دربار روم پناه برد و امپراتور وی را پذیرا شد و حکومت بخشی از ارمنستان را به او داد (دیو، V/431-433). ظاهراً وی در 20ق‌م، در 39 سالگی در روم درگذشت (پاولی، III/1311).
در میان نامهای شاه‌زادگان اشکانی هم، ارته‌وزده نامی وجود دارد. وی پسر اردوان، آخرین پادشاه اشکانی بود که پس از کشته‌شدن پدر به دست اردشیر ساسانی، چندسالی در نواحی کوهستانی مقاومت کرد و حتى به ضرب سکه پرداخت، ولی سرانجام دستگیر شد و در تیسفون به قتل رسید (دبواز، 269؛ دیاکونف، 375؛ کالج، 173).

مآخذ

بندهش، ترجمۀ مهرداد بهار، تهران، 1369ش؛
پورداود، ابراهیم، حاشیه بر یشتها (هم‌ (؛
دیاکونف، م. م.، تاریخ ایران باستان،ترجمۀ روحی ارباب، تهران، 1346ش؛
گزیده‌های زادسپرم‌، ترجمۀ محمدتقی راشد محصل، تهران 1366ش؛
گوتشمید، آلفرد فُن، تاریخ ایران و ممالک همجوار آن، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران، 1356ش؛
یشتها، ترجمۀ ابراهیم پورداود، بمبئی، 1928م؛
نیز:

Bartholomae, Ch., Altiranisches Wörterbuch, Berlin, 1961;
Colledge, M. A. R., The Parthians, London, 1967;
Debevoise, N. C., A Political History of Parthia, Chicago, 1938;
Dio, Roman History, tr. E. Cary, Massachusetts/London, 1955;
Hinz, W., Altiranisches Sprachgut der Nebenüberlieferungen, Wiesbaden, 1975;
Iranica;
Justi, F., Iranisches Namenbuch, Hildesheim, 1963;
Pauly;
Wolski, J., L’Empire des Arsacides, Liège, 1993.
عسکر بهرامی