اسفندقه

اِسفَندَقه \ esfandaqe(a)\ ، ناحیه‌ای سنتی و کوهستانی در شهرستان جیرفت در استان کرمان ( نشریه...، 43). اسفندقه را به‌معنای محل [رویش] اسپند دانسته‌اند (صفا، 69). آبادیهای این ناحیه بیشتر دامنه‌ای و کوهستانی است (خیراندیش، 59) و چندین کوه محلی، از جمله سرخوبالا، باغ برج، ماری، هوشک و زیارت، در محدودۀ آن قرار دارند. آب و هوای اسفندقه معتدلِ خشک است و رودهای محلی و فصلی آب شور، صولو، باغ برج و فردوس در سطح آن جریان دارند ( فرهنگ...، 43، 105، 111، جم‌ )؛ با این همه، به‌سبب فصلی بودن منابع آبهای سطحی، بیشتر آب مورد نیاز آبادیهای اسفندقه از چشمه و قنات تأمین می‌شود (همان‌جا؛ سرشماری عمومی کشاورزی...، 126، 128).
روستاهای واقع در این ناحیه به طور میانگین، از روستاهای بسیار کوچک کشور به‌شمار می‌روند و مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از دولت‌آباد، حسین‌آباد، آبشور و فردوس (سرشماری عمومی نـفـوس و مسکـن ـ 1375ش...، 98؛ نیـز نک‌ : نشـریـه، همان‌جا). جمعیت این محدوده در 1385ش، حدود 498‘7 تن (553‘1 خانوار) بوده است (درگاه...)، و فعالیت اقتصادی ساکنان بیشتر زراعت، باغداری و دامداری است (سرشماری عمومی نفوس و مسکن مهرماه...، 36).
اسفندقه در گذشته یکی از بلوکات بخش غربی کرمان به‌شمار می‌رفت (وزیری، تاریخ...،540؛ صفا، 18، 127؛ خیراندیش، 27). در حوادث سالهای 1255 تا 1259ق و به هنگام برخوردهای آقاخان محلاتی با فرماندهان کرمان، اسفندقه نیز مدتی صحنۀ این درگیریها بود (احمدی، 80؛ صفا، 129). طایفۀ مهنی، که خود را از نوادگان ابوسعید ابوالخیر می‌دانند، در این ناحیه زندگی می‌کردند و زمینهای بسیاری در اختیار داشتند (باستانی، 612؛ وزیری، جغرافیا...، 56، 58، 113، 121؛ صفا، 131؛ احمدی، 86).
امروزه مرکز کشت و صنعت سازمان عمران در آبادی دولت‌آباد در این ناحیه واقع است. در این ناحیه و در نزدیکی آبادیهای صولوئیه، عباس‌آباد و عشرت‌آباد، از معادن کرومیت بهره‌برداری می‌شود ( فرهنگ، 151-153، 156؛ خیراندیش، 42).
زیارتگاههای چندی در این محدوده قرار دارند، از جمله شیخ عبدالوهاب و شیخ جبار (در سرخوئیۀ بالا)، 12 امام (در عباس‌آباد)، بی‌بی شهربانو و شاه‌چراغ (در فتح‌آباد)، زیارتگاه حضرت ابوالفضل (در سنگوئیه) و قدمگاه حضرت ابوالفضل (در دولت‌آباد) (همان، 105، 133، 141، 153، 162). تپۀ قدیمی (دژ اسفندقه) نیز در این محدوده بر جای مانده است (صفا، 141).

مآخذ

احمدی کرمانی، یحیى، فرماندهان کرمان، به‌کوشش محمدابراهیم باستانی پاریزی، تهران، 1354ش؛
باستانی پاریزی، محمدابراهیم، حاشیه بر تذکرۀ صفویۀ کرمانِ میرمحمدسعید مشیزی (بردسیری)، تهران، 1369ش؛
خیراندیش، اسدالله، با من به کرمان بیایید، تهران، 1368ش؛
درگاه ملی آمار؛
سرشماری عمومی کشاورزی 1367ش: فرهنگ آبادیهای کشور: استان کرمان، مرکز آمار ایران، تهران، 1369ش؛
سـرشمـاری عمـومـی نفـوس و مسکن ـ 1375ش: شنـاسنـامـۀ آبادیهای کشور: استان کرمان: شهرستان جیرفت، مرکز آمار ایران، تهران، 1376ش؛
سرشماری عمومی نفوس و مسکن مهرماه 1365: فرهنگ آبادیهای کشور: شهرستان جیرفت، مرکز آمار ایران، تهران، 1368ش؛
صفا، عزیزالله، تاریخ جیرفت و کهنوج، کرمان، 1373ش؛
فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور (سبزواران)، ادارۀ جغرافیایی ارتش، تهران، 1362ش، ج 115؛
نشریۀ دفتر تقسیمات کشوری (اسامی، عناصر و واحدهای تقسیماتی همراه با مراکز)، معاونت سیـاسی ـ اجتماعـی وزارت کشـور، تهران، 1379ش، شم‌ 2؛
وزیـری کـرمـانـی، احمدعلی، تاریخ کرمان، به‌کوشش محمدابراهیم باستانی پاریزی، تهران، 1352ش؛
همو، جغرافیای کرمان، به‌کوشش محمدابراهیم باستانی پاریزی، تهران، 1354ش.

عباس سعیدی