اسدآباد

اسـدآباد \ asad-ābād\ ، شهـر و شهرستـانـی در غـرب استان همدان.

نام‌گذاری

نام این شهر در منابع گوناگون به صورتهای اسداواذ (مقدسی، 51، 386) و اسداباذ (ابن‌فقیه، 229؛ اصطخری، 195؛ ابن‌اثیر، اللباب...، 41) یاد شده است. سفرنامه‌نویسان غربی نام آن را سَهَد‌آباد، سعید‌آباد، سعد‌آباد و سَعی‌آباد نیز ثبت کرده‌اند (نک‌ ‌: سعیدی، 51, n. 2). اهالی شهر این نام را به لهجۀ‌ محلی، «سعدوا» تلفظ می‌کنند (جمالی، 10).
یاقوت این نام را به اسد بن ذی‌السَّروِ حمیری منسوب می‌داند (بلدان،245، المشترک...، 22)؛ اما صاحب مجمل ‌التواریخ، آن را مأخوذ از نام اسدالدوله، مربوط به زمان طاهریان، می‌داند و به نقل از کتابی با عنوان عجایب ‌العلوم، بنیاد آن را به مردی به نام باده شیر، در زمان یزدگرد، نسبت می‌دهد (ص 519-520).

شهرستان اسدآباد

از شهرستانهای استان همدان که از 1 شهر، 2 بخش و6 دهستان تشکیل شده ‌است. این شهرستان با 144‘1 کم‌2 وسعت، در غرب استان همدان قرار گرفته، و از شمال شرقی، مشرق و جنوب شرقی به‌ترتیب، به شهرستانهای کبودرآهنگ و همدان (استان همدان)، از جنوب و مغرب به استان کرمانشاه، و از شمال به استان کردستان محدود است ( آمارنامۀ...،1371ش، 13، 20، 22).
شهرستان اسدآباد از دو ناحیۀ کوهستانی و دشتی تشکیل شده، ولی نظر به اینکه بیشتر منطقه را جلگه‌های حاصلخیز تشکیل داده است، می‌توان آن را جزو مناطق جلگه‌ای به شمار آورد ( فرهنگ جغرافیایی...، 11؛ جغرافیای کامل...، 1312). ‌ارتفاع ناحیۀ دشت بین 300‘1 تا 600‘1 متر از سطح دریاست و ناحیۀ کوهستانی با ارتفاع بیش از 600‘1 متر، دارای نقاطی با بیش از 500‘2 متر بلندی است که از آن میان، کوههای اَمروله در غرب، زریله در شمال غرب و کرکس در مشرقِ منطقه قابل ذکر است (سعیدی، 9؛ جغرافیای کامل، همان‌جا).
ویژگیهای آب‌وهوایی منطقۀ اسدآباد گویای اقلیمی نیمه‌خشک با زمستانهای سرد، تابستانهای خشک و گرم و نوسان شدید درجۀ حرارت روزانه و سالانه است (سعیدی، 11). در فصل زمستان، باد بسیار سردی، به نام باد کَوَر، از شمال غربی می‌وزد که به سردی هوا کمک می‌کند (کیهان، 2/ 383؛ جغرافیای کامل، همان‌جا). مهم‌ترین رود منطقه، رودخانۀ شهاب است که از دهستان چهاردولی سرچشمه می‌گیرد و پس از گذشتن از تنگ بوجین و جلگه، به گاماسیاب می‌ریزد ( فرهنگ جغرافیایی، همان‌جا) و می‌توان گفت که همۀ رودخانه‌های منطقه به گاماسیاب وارد می‌شوند ( آمارنامه، 1371ش، 9، 11). بسیاری از سرشاخه‌های این رودخانه از منطقۀ اسدآباد سرچشمه می‌گیرند (کیهان، 1/ 48، 74). از سوی دیگر، آبهای زیرزمینی این منطقه، که سطح آنها از 2 تا 20 متر (در دشت) نوسان دارد، از اهمیت بنیادین برخوردارند (سعیدی، 17). در این شهرستان، جانوران و پرندگان متنوعی وجود دارند که برخی از آنها، از جمله پرنده‌ای به نام میش‌مرغ، در ایران نادرند (جغرافیای کامل، 1313).
محدودۀ اسدآباد، دست‌کم از اوایل سدۀ کنونی، جزو «تقسیمات حکومتی» همدان به شمار آمده است (کیهان، 2/ 380) و در آن زمان، دارای 124‌پارچه‌ آبادی، همراه با نقطۀ شهری مرکزی دارای حدود 37هزار تن جمعیت بوده است (همو، 2/ 383). در آستانۀ دهۀ 1330ش، شمار آبادیها به 147 پارچه، و کل جمعیت ناحیه به 500‘ 53 تن رسید ( فرهنگ جغرافیایی، 11). اسدآباد از 1370ش عنوان شهرستان گرفت. بر پایۀ داده‌های آخرین سرشماری عمومی کشور (1385ش)، جمعیت شهرستان اسدآباد 028‘106 تن (235‘25 خانوار) است (درگاه...).
اقتصاد منطقۀ ‌اسدآباد، گذشته از کارهای‌خدماتی ـ بازرگانی، بیشتر بر فعالیت کشاورزی استوار است ( فرهنگ روستایی، 150). شمار نسبتاً چشمگیر دام موجود در این شهرستان گویای اهمیت دامداری در اقتصاد روستایی آن است (همان، 174).

شهر اسدآباد

این‌ شهر کوچک در ´46 °34 عرض شمالی و´8 °48 طول‌ شرقی (مفخم، 25)، و در فاصلۀ 52کیلومتری مرکز استان (شهر همدان)، بر سر راه اصلی و قدیم همدان ـ کرمانشاه واقع است ( آمارنامه، 1370ش، 17؛ فرهنگ جغرافیایی، 11). این شهر در پای گردنۀ مشهور به اسدآباد قرار گرفته است (کیهان، 2/ 383). گردنۀ اسدآباد 241‘2 متر از سطح دریا ارتفاع دارد ( آمارنامه، 1370ش، 2). هوای شهر اسدآباد، به‌سبب وضع طبیعی آن، سردسیر است ( فرهنگ جغرافیایی، همان‌جا).
قرار گرفتن اسدآباد در یکی از نواحی باستانی و بر سر راه اصلی و قدیم ایران مرکزی به میان‌رودان (بین‌النهرین)، پیوسته اهمیتی منزلگاهی و ارتباطی به این شهر کوچک داده است (شوارتس، 492 ؛ سعیدی، 7). جکسن اسدآباد را توقفگاه همۀ مسافرانی می‌داند که از این راه باستانی می‌گذشتند. همو معتقد است که قرارگاه اسدآباد همان محل بازیگربان است که ایسیدُروس خاراکسی از آن یاد کرده، و در قدیم نزد ایرانیان، باجی‌گربنا، به معنای باج‌گیران و محل اخذ باج و نیز گمرک، بوده است (ص 280-281).
صاحب مجمل ‌التواریخ، که برپایی کنگور (کنگاور) را به خسرو پرویز نسبت می‌دهد، خبر داده، که «مطبخ» خسرو پرویز در دهی به همین نام در ناحیۀ اسدآباد قرار داشته است (ص 81). از سوی دیگر، ابن‌فقیه از قول خسرو پرویز، اسدآباد را «باب جهنم» (= درِ دوزخ) می‌خوانَد (ص 229) و صاحب مجمل ‌التواریخ خبر می‌دهد که آزرمیدخت در اسدآباد کاخی ساخت و نام خود را بر آن نهاد (ص 83).
اسدآباد در 195ق/ 811م صحنۀ نبرد میان لشکریان مأمون و امین، پسران هارون‌الرشید، بود که به پیروزی طاهر، فرمانده سپاه مأمون، انجامید و به دنبال آن، ایالت جبال به دست مأمون افتاد (طبری، 416-417). به گفتۀ مقدسی، اسدآباد در سدۀ 4ق شهر کوچک حاصلخیزی بوده، با بازاری پررونق، و عسل آن شهرت داشته است (ص 393). در آغاز سدۀ 5ق، ناحیۀ اسدآباد زیر نفوذ سلسلۀ کرد آل‌حسنویه بود (ابن‌اثیر، الکامل، 213-214) که بعدها به دست علاء‌الدولۀ دیلمی، و سپس به چنگ غزها افتاد (همان، 384). اسدآباد در دورۀ مغولان، شهر کوچک‌ آبادی بود که آب آن از قناتها، و حاصل آن غله، پنبه، میوه و انگور بوده است (حمدالله، 72-73).‌ از این زمان تا دورۀ قاجار، در منابع از این شهر چندان خبری نیست. اسدآباد در دورۀ قاجار یکی از توابع همدان، و تا جنبش مشروطیت، تیول خانهای افشار بود و به همین سبب، بخش مهمی از دشت اسدآباد را جلگۀ افشار می‌نامیدند (سعیدی، 52-53). افشارها به قولی در 70 پارچه‌ آبادی این ناحیه پراکنده بودند (چریکف، 89).
پس از جنبش مشروطیت و الغای نظام تیول‌داری، و با تضعیف قدرت خانهای افشار، عبدالحسین میرزا فرمانفرما مباشر خود، میرزا مصطفى آشتیانی را به‌عنوان حاکم اسدآباد برگزید و از طریق او زمینها و آبادیهای بسیاری را در این ناحیه تصاحب کرد (سعیدی، 59؛ آدامِک، ذیل «اسدآباد»). اسدآباد در سالهای اخیر به‌سبب اینکه زادگاه سید جمال‌الدین بوده، اهمیتی دوباره یافته است (EIr.، ذیل «اسدآباد»).
جمعیت شهر کوچک اسدآباد به گزارش چریکف (در 1305ق) 800 خانوار بود (همان‌جا) که ‌پیش از نخستین سرشماری عمومی کشور (1335ش)، به 7هزار تن رسید ( فرهنگ جغرافیایی، 11). مطابق آمار سال 1335ش، جمعیت این شهر 190‘5 تن بود ( گزارش مشروح، 1)، که طی دو دهۀ بعدی، به‌سرعت رو به افزایش نهاد. بر پایۀ آخرین سرشماری عمومی کشور (1385ش)، جمعیت این شهر 911‘51 تن (598‘12 خانوار) است (درگاه‌).
از آثار کهن اسدآباد، بنای‌ امامزاده احمد، آب‌انبار مسجد سلطانی و حمام ‌کهن‌ شهر است و نیز قناتهای ویر و دره ‌محمدخان، که مخروبه‌اند، از گذشته‌های دور بر جای مانده‌اند ( فرهنگ جغرافیایی، همان‌جا). همچنین مسجدی کهن در محلۀ بازار شهر وجود داشته، که به علت بی‌توجهی از میان رفته، و مسجد جدیدی جای آن را گرفته است. سنگ‌نبشته‌های پنج‌گانۀ مسجد قدیم شهر اسدآباد دربارۀ بخشودگی و نحوۀ اخذ مالیات در این ناحیه، به زمان صفویان باز می‌گردد (گلزاری، 1بب‌ ).

مآخذ

ابن‌اثیر، الکامل، ج 9؛
همو، ‌اللباب فی تهذیب الانساب، قاهره، 1357ق، ج 1؛
ابن‌فقیه، احمد، مختصر کتاب البلدان، لیدن، 1302ق/ 1885م؛
اصطخری، ابراهیم بن محمد، مسالک‌ الممالک، لیدن، 1927م؛
آمارنامۀ استان همدان (1370ش)، سازمان برنامه و بودجۀ استان همدان، تهران، 1371ش؛
همان (1371ش)، سازمان برنامه و بودجۀ استان همدان، تهران، 1372ش؛
جغرافیای کامل ایران، وزارت آموزش و پرورش، تهران، 1366ش، ج 2؛
‌ جکسن، ا. و. ویلیامز، سفرنامۀ جکسن، ایران در گذشته و حال، ترجمۀ منوچهر امیری و فریدون بدره‌ای، تهران، 1357ش؛
جمالی اسدآبادی، صفات‌الله، اسناد و مدارک دربارۀ ایرانی‌الاصل بودن سید جمال‌الدین اسدآبادی، تهران، 1337ش؛
چریکف، سیاحت‌نامۀ مسیو چریکف، ترجمۀ آبکار مسیحی، به‌کوشش علی‌اصغر عمران، تهران، 1358ش؛
حمدالله مستوفی، نزهة القلوب؛
درگاه ‌ملی‌ آمار؛
طبری، تاریخ، ج 8؛
فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1331ش، ج 5؛
فرهنگ روستایی (سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1365ش)، مرکز آمار ایران، تهران، 1369ش؛
کیهان، مسعود، جغرافیای مفصل ایران، تهران،1310-1311ش؛
گزارش مشروح حوزۀ سرشماری همدان، وزارت کشور، تهران، 1338ش؛
گلزاری، مسعود، «بررسی و معرفی چند سنگ‌نبشته در اسدآباد همدان»، بررسیهای تاریخی، 1354ش، س 10،‌ شم‌ 5؛
مجمل ‌التواریخ، چ بهار؛
مفخم پـایـان، لطف‌الله، فرهنگ آبـادیهـای ایـران، تهران، 1339ش، ج 1؛
مقدسـی، محمد بن احمد، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، لیدن، 1906م؛
یاقوت، بلدان، ج 1؛
همو، المشترک وضعا و المفترق صقعا، بیروت، 1406ق/ 1986م؛
نیز:

Adamec, L. W., Tehran and Northwestern Iran, Historical Gazetteer of Iran (vol. I), Graz, 1976;
EIr.;
Saidi, A., Agrarwirtschaftlicher Wandel im Iran…, Marburg, 1984;
Schwarz, P., Iran im Mittelalter nach den arabischen Geographen, Hildesheim / New York, 1969.
عباس سعیدی (دبا)