جام و قلیان

جام و قَلْیان، مناظره‌ای منظوم میان جام و قلیان از سراینده‌ای ناشناس که 41 بیت دارد.
در این مناظره جام و قلیان ارزشها و حسنهای خود و عیبهای طرف مقابل را برمی‌شمارند و هر یک ادعا می‌کند که نزد مردم و در مجالس بزرگان، ارزش بیشتری دارد. در این میان، خوانچه سر می‌رسد و آنها از خوانچه می‌خواهند که میانشان داوری کند. خوانچه به جای داوری مشخص دربارۀ دعوی آنها ضمن اعلام اینکه خود پادشاه است، جام را به عنوان وزیر، و قلیان را به عنوان قصه‌گـو تعیین می‌کند: منم پادشاه و وزیر است جام / دگر قصه ـ خوانست قلیان مدام. سپس آن دو را تهدید می‌کند که اگر به دعوا پایان ندهند، سر هر دو را از بدن جدا می‌کند و برای تأکید بر تهدید خود، به انواع خوراکیها شامل کباب، نان، مربا، عسل، کره، قند، گلاب، دوشاب، قیماق، ماست، خرما، پلو، خربزه و ماست چکیده سوگند می‌خورد («قصه‌ ... »، 30-31). این شیوۀ سوگند خوردن به خوراکیها یادآور شیوۀ شاعری بسحاق اطعمه (ه‌ م) و اشتهای گرجی (نک‌ : ه‌ د، کنز الاشتها) در مدح خوراکیها ست.
مناظره مربوط به دوره‌ای است که به‌سبب شیوۀ زندگی و برگزاری مجالس، وجود ابزار و اشیائی مثل جام، قلیان و خوانچه ضرورت می‌یافته، و ظاهراً سراینده برای تفنن و طبع‌آزمایی این اثر را آفریده است و آموزۀ خاصی از آن بر نمی‌آید.
مناظرۀ جام و قلیان همراه با داستان طوطی‌نامه (چهل طوطی) در یک مجموعه به نام مبدأ اللسان به صورت سنگی چاپ شده است و به گفتۀ کاتب آن، میرحسین، کتابت اثر در 12 جمادی‌الاول 1304 ق / 1887 م به پایان رسیده است (نک‌ : ص 62-64). مجموعۀ مبدأ اللسان در همان سال، به کوشش والنتین ژوکوفسکی، در سن‌پترزبورگ چاپ شده است. پس از آن نیز، جام و قلیان و پندنامۀ حکما در 1314 ش توسط کتابخانۀ فردوسی، نیز همراه با قصۀ عمه گرگ و روباه و پند و نصیحت الحکماء با تصویرگری محسن تاج‌بخش و کتابت یوسف صدیقی خوانساری و بار دیگر به کوشش قاضی سعیدی خوانساری در 1315 ش چاپ و منتشر شده است.

مآخذ

«قصۀ جام و قلیان و خنچه»، همراه با بهرام و گلندام امین‌الدین محمد صافی سبزواری، چ سنگی، تهران، بی‌تا؛
مبدأ اللسان (حکایات کتاب چهل طوطی و جنگ جام و قلیان)، به کوشش والنتین ژوکوفسکی، تهران، 1304 ق / 1887 م.

حسن ذوالفقاری