حلیمه خاتون، امام زاده

حَلیمه خاتون، اِمامْزاده‌، امامزاده‌ای در شهر تبریز، واقع در محلۀ قدیمی چرنداب، در کنار مسجد امامزاده، مشهور به خانم امامزاده‌سی. در کنار قبر حلیمه خاتون، دو قبر دیگر نیز وجود دارد که مردم آنها را منسوب به کنیزان حلیمه خاتون می‌دانند (نک‌ : دنبالۀ مقاله).
از قدیم، در میان مردم مشهور بوده که این بقعه مزار خواهر امام رضا (ع) است، و در درون بقعه قبری که ضریح دارد، متعلق به حلیمه خاتون، خواهر امام رضا (ع) است و دو قبر دیگر از آنِ کنیزان او‌ ست (کارنگ، 115). اما پژوهشگران در این زمینه اختلاف‌نظری جدی دارند. برخی به‌مانند مردم، بر این باورند که حلیمه خاتون خواهر امام رضا (ع) است (حشری، 85)، اما عده‌ای او را دختر امام رضا (ع) می‌دانند (اسرار، 67). بعضی از علمای دینی، مانند واعظ چرندابی نیز هر‌گونه وابستگی صاحب این مزار را به خاندان نبوت نفی می‌کنند (نک‌ : شماری ... ، 36).
کارنگ معتقد است که این قبر متعلق به امامزاده حلیمه خاتون نیست (ص 117، نیز حاشیۀ 2). از نظر او، این مقبره از قرنها پیش به خواجه امام یا خواجه امیم معروف بوده است و عامۀ مـردم بـه این قبـر به‌عنـوان قبر امام ــ به معنی خاص ــ احترام می‌گذاشتند و بعید نیست که خواجه امام در نتیجۀ گذر زمان به خانم امام مبدل شده، و چون امامی از بانوان نبوده، به خانم امامزاده تغییر نام یافته باشد؛ و از آنجا که از ائمۀ اطهار تنها امام رضا (ع) به ایران آمده است، مردم برای آن حضرت خواهری دیگر قائل شده‌اند. بدین ترتیب، دو قبر واقع در کنار قبر حلیمه خاتون نیز ناچار کنیزان آن بانو به شمار آمده‌اند (ص 119-120).
براساس تحقیقات حاج میرزا عباسقلی آقا چرندابی و نظر وی، امامزاده‌بودن مدفون یا مدفونان این بقعه مردود گردیده است (شماری، همانجا). از آقا واعظ چرندابی نقل می‌کنند که بر این قبور به‌عنوان قبر مسلمان فاتحه بخوانید (بهرنگی، 94).
امروزه باوری در میان مردم وجود دارد که این بانو خواهر شیری امام رضا (ع) بوده ‌است، نه خواهر تنی ایشان. دو قبر کنار این مقبره نیز در باور برخی از زوار، یکی به دایه و دیگری به کنیز خانم تعلق دارد (غفوری).

بنای بقعه

مجموعۀ مسجد و امامزاده 3 در دارد که از 3 جهت شمال، شرق و غرب، دسترسی به بقعه را ممکن می‌سازد (شماری، 35). این بقعه در گذشته، سقف و ستون چوبی داشت و پنجره‌های آن به 4 سو باز‌می‌شد. پنجره‌های شمالی و غربی به میدان تقریباً وسیعی باز‌می‌شد که نارونی کهن‌سال بر بخش اعظمی از آن سایه می‌انداخت. نمای بیرونی ضلع شرقی با نقش‌و‌نگارهای اسلیمی به رنگ آبی و فیروزه‌ای کاشی‌کاری شده و در کتیبه‌ای که در حاشیۀ در ورودی وجود دارد، سورۀ مبارکۀ قدر (97) نوشته شده و بالای سردر، عبارت «مسجد خانم امامزادۀ چرنداب» حک شده است (غفوری).
پنجره‌های شرقی به دو اتاق تو‌در‌تو دید داشتند که در یکی از آنها، قبرهای سه‌گانه قرار دارند. پنجره‌های کوچک دو طرف محراب نیز به گورستان متروکی که حیاط مسجد به شمار می‌آمده، باز‌می‌شدند (کارنگ، 115). این گورستان امروزه وجود ندارد (غفوری). در جوار این امامزاده، عده‌ای از بزرگان دفن شده‌اند که با گذشت زمان، مقبرۀ آنان از بین رفته ‌است. از‌جملۀ آنها می‌توان به قبر حجت‌الاسلام‌و‌المسلمین پیش‌نماز لیل‌آبادی (د 1350 ق) اشاره کرد. آرامگاه این عالم هنوز در این مکان وجود دارد.
در گذشته، سقف و در و پنجره‌های بقعه‌ چوبی بوده که بر اثر آتش‌سوزی از بین می‌روند و پس از بازسازی به دست مردم، همه فلزی می‌شوند (غفوری). حدفاصل میان مسجد و مقام امامزاده، یک پنجرۀ مشبک ارسی وجود داشته است (بهرنگی، همانجا). این پنجره به مرور زمان تخریب شده و از بین رفته است و اکنون به جای آن، حائلی شیشه‌ای قرار داده‌اند که بر روی آن از سمت مسجد، حفاظ چوبی کنده‌کاری‌شدۀ بسیار زیبایی نصب شده است (شماری، همانجا).
هیچ‌یک از 3 قبر درون بقعه سنگ‌نوشته یا کتیبه‌ای ندارند. کشیدگی قبرها در جهت شرقی ـ غربی است. قبر نزدیک به ضلع جنوبی بقعه منسوب به حلیمه خاتون است (همانجا). روی قبرها فرشهایی پهن است و برای تزیین آنها، درون هر 3 ضریح، اشیائی از‌قبیل گل مصنوعی، پارچه‌های گل‌دوزی‌شده، تسبیح، ظروف نفیس، شمعدان، چراغهای نفتی، گلاب‌پاش و پنجه‌ گذاشته‌اند (غفوری).
در گذشته، روی قبر حلیمه خاتون، صندوق مشبکی بوده است، اما گویا این صندوق شکسته و از بین رفته‌است (کارنگ، 115-117). پس از آن، صندوقی چوبی بر روی آن قرار می‌دهند که این صندوق نیز بر اثر آتش‌سوزی از بین می‌رود؛ سبب آتش‌سوزی شمعهایی بوده که زائران برای نذر و قبولی حاجات خود درون صندوق روشن می‌کرده‌اند. اکنون صندوقی از آلومینیم و شیشه بر روی هر 3 قبر قرار داده‌اند (غفوری). در گذشته، ضریح خانم از دو ضریح دیگر بلندتر و بهتر بوده ‌است (بهرنگی، 94)، اما ضریحهای امروزی هر 3 به یک اندازه و با یک کیفیت‌اند.
بهرنگی می‌گوید که درون مقام خانم «ایمامزادا» انباشته از وسایلی بوده است که مردم به نام نذرو‌نیاز به آنجا می‌آوردند: لامپاها، شمعدانها، علمها، بادبزن برقی، چارقدها و لاله‌های بلوری، و روی هر کدام درخواست مددی از یک امام بوده است (همانجا). امروزه تنها برخی از این اشیاء از سوی هیئت امنا به‌عنوان تزیین داخل ضریحها قرار داده شده‌اند.
روی صندوقها پارچه‌های ترمه انداخته‌اند و روی ترمه‌ها نایلونی کشیده‌اند تا از آلوده‌شدن آنها جلوگیری شود. بر روی هر‌یک از صندوقها، دو لاله و یک جلد قرآن گذاشته‌اند. لاله‌های روی قبر خانم امامزاده بزرگ‌ترند. یک گلدان گل مصنوعی نیز روی صندوق متعلق به خانم وجود دارد. افزون بر اینها، چند کاغذ دعا نیز بر روی این صندوق دیده می‌شود. دو شمع دیگر نیز علاوه بر لاله و قرآن، زینت‌بخش دو صندوق دیگر است (غفوری).
دو مسجد که یکی بزرگ‌تر از دیگری است، بخشی از مجموعۀ این امامزاده است. مسجد بزرگ در ضلع غربی مقام قرار گرفته و 220 مـ2 مساحت دارد، و مسجد کوچک با 70 مـ2 در ضلع جنوبی مجموعه است (الوانساز، 1 / 99).

امامزاده و فرهنگ مردم

به گفتۀ کارنگ، در اوایل سدۀ 14 ش، این امامزاده زائران بسیاری داشته است؛ به‌ویژه در روزهای دوشنبه و پنجشنبه شمار زائران چشمگیر بوده و روضه‌خوانی و فروش شمع، بازار گرمی داشته است (ص 115).
به گفتۀ بهرنگی که روزهای دهۀ 1340 ش را توصیف می‌کند، روزهای پنجشنبه، در محوطۀ مقام و مسجد کنار امامزاده جای سوزن انداختن نبود. زنها سماورهایشان را آتش می‌کردند و به زائران چای می‌دادند و ‌گاهی به آخوندی پول می‌دادند که مرثیۀ علی‌اکبر و حضرت عباس (ع) را بخواند. روزهای تعطیل مذهبی هم که جای خود داشت (ص 94-95).
هرچند با تحقیقات حاج میرزا آقا چرندابی و تردید در مورد هویت این امامزاده، از رونق آن کاسته شد، هنوز هم روزهای پنجشنبه و جمعه این امامزاده رونق دارد و مردم برای نذر‌و‌نیاز به این امامزاده می‌آیند؛ این باور در میان زنان بسیار قوی‌تر است. نذر شمع هنوز هم متداول است، اما بیشتر از هر چیز دیگر، قند و لامپ نذر می‌کنند. زنان برای حاجات متفاوت خود به این امامزاده می‌آیند و در صورت برآورده‌شدن آنها، قند و یا لامپ نذری خود را در اختیار خادم مسجد می‌گذارند (غفوری). البته امروزه مدیریت امامزاده برای جلوگیری از آلودگی هوا و نیز آتش‌سوزی، اجازۀ روشن‌کردن شمع را به زائران نمی‌دهند (شماری، 36).
گاهی نذورات مردم به‌صورت وجوه نقدی است که آنها را داخل ضریح یا صندوقهای مخصوص نذورات می‌ریزند. از دیگر نذورات رایج می‌توان به چراغ لوستر، فرش، پشتی، گل مصنوعی، گلدان، شمع، کتب ادعیه، قرآن کریم، مهر، تسبیح، جانماز، چادرنماز و تابلوهای دست‌باف اشاره کرد (همانجا).
مدیریت این مجموعه همواره در دست مردم محل بوده و به شکل هیئت امنایی اداره می‌شده‌است؛ اما پس از انقلاب اسلامی، این مجموعه برای مدت کوتاهی در اختیار کمیته قرار می‌گیرد و دوباره پس از مدتی، مدیریت آن به مردم باز‌پس داده‌ می‌شود. اکنون نیز مدیریت آن با هیئت امنا ست. در روزهای سوگواری مذهبی، این مجموعه میزبان هیئتهای عزاداری مختلفی است. شبهای پنجشنبه و جمعه در این مکان، همواره مراسم روضه‌خوانی دایر است. مراسم دعا‌خوانی و آموزش قرآن از دیگر فعالیتهای متداول در این مکان است (غفوری).

مآخذ

اسرار تبریزی، محمدکاظم، منظر الاولیاء (در مزارات تبریز و حومه)، تهران، 1388 ش؛
الوانساز خویی، محمد، فرهنگ جامع امامزادگان و بقاع متبرکۀ آذربایجان شرقی، تبریز، 1392 ش؛
بهرنگی، صمد و بهروز دهقانی، «مزارات متبرکۀ دارالسلطنۀ تبریز»، صمد بهرنگی و ماهی‌سیاه دانا، به کوشش سیروس طاهباز، تهران، 1380 ش؛
حشری تبریزی، محمد‌امین، روضۀ اطهار، به کوشش عزیز دولت‌آبادی، تبریز، 1371 ش؛
شماری از زیارتگاههای استان آذربایجان شرقی، به کوشش حسن حبیبی، تهران، 1389 ش؛
غفوری، عاطفه، تحقیقات میدانی؛
کارنگ، عبدالعلی، آثار باستانی آذربایجان (آثار و ابنیۀ تاریخی شهرستان تبریز)، تبریز، 1351 ش.

عاطفه غفوری