آق سرایی

آق‌سِرایی، محب‌الدین محمد بن احمد بن ابی یزید بن محمد سرایی خطایی (790- 859 ق / 1388-1455م)، مشهور به «ابن بنت آق‌سرایی». مفسر و فقیه حنفی ایرانی‌نژاد. برخی پدر وی را معروف به «مولانازاده» دانسته‌اند و برخی خود او را. در 17 ذیحجه در قاهره متولد شد و همان‌جا پرورش یافت و از این‌رو به وی «قاهری» نیز گفته شده است. نسبت آق‌سرایی او از جد مادریش شیخ شمس‌الدین آق‌سرایی، پدر شیخ بدرالدین محمود و شیخ امین‌الدین یحیێ، گرفته شده است. پدرش در اوان کودکی وی درگذشت و او تحت تکفل پدربزرگ مادریش قرارگرفت. همۀ عمر به تحصیل و تدریس پرداخت و به عبادت و انزوا روی آورد و در میان عام و خاص از جایگاه والایی برخوردار گشت و از بزرگان حنفی به شمار آمد. چندبار حج به جای آورد که نخستین آن در 815 ق / 1412م بود؛ این سفر، به توقف کوتاه او در مکه انجامید و او در این مدت از ابن جَزَری استفاده کرد. سپس به اسکندریه، دمشق، حلب و آمِد مسافرت کرد. در 828 ق / 1425م همراه اَشرف بَرْسْبای از ممالیک بُرجی مصر (766-841 ق / 1365- 1438م) در جنگ قبرس شرکت جست و در همان سال به زیارت بیت‌المقدس نایل آمد. در حدود 830 ق / 1426م از سوی اشرف برسبای به امامت جماعت گماشته شد و چندی بعد کناره گرفت؛ ولی این مقام را در زمان پادشاهان بعد از او: یوسف بن بَرْسْبای (827- 868 ق / 1424-1463م)، الظّاهر جَقْمَقْ (د 857 ق / 1453م) و عثمان بن جقمق (838-892ق / 1434-1487م) کمابیش و به صورت ظاهری نگه داشت. چون اشرف اِینال (784-865 ق / 1382-1461م) بر سر کار آمد، در اوایل دولت خود از آق‌سرایی خواست که امامت جماعت را بپذیرد. وی این مقام را پذیرفت، ولی دیری نپایید که استعفا داد و به عادت خویش در خانه به عبادت و تدریس پرداخت.
در 859 ق / 1455م باز راهی حج گشت، ولی به علت بیماری چند روز پس از رسیدن به مکه در عصر روز جمعه سوم یا چهارم ذی‌الحجه درگذشت و در میان بدر و مکه در جایی به نام «مَعْلات»، در مقبرۀ بنی‌ضیاء، به خاک سپرده شد. ابن‌خطیب ناصریه (774-843 ق / 1372-1440م) در شرح احوال پدرِ آق‌سرایی، دربارۀ خود او گفته است که در رمضان 836 ق / 1432م در حلب با او دیداری داشته و وی را انسانی نیک‌نفس، اندیشمند و خوش‌سیما یافته است.

تحصیلات

آق‌سرایی ادبیات عرب و فقه را نزد دایی خود بدرالدین محمود فرا گرفت. کتاب الکنز را نزد سراج خواند. اصول فقه و تلخیص الجامع‌الکبیر نگاشتۀ محمد بن عَبَّاد بن مالک بن داود خِلاطی (د 652 ق / 1254م) را از شمس‌الدین بن الغَزِّی آموخت. بقیۀ علوم عربی را از محمد بن احمد بن محمد بن مرزوق مغربی (766-842 ق / 1364- 1439م) فرا گرفت و با وی به اسکندریه رفت و 9 سال در التزام عزالدین بن جَمَاعۀ کنانی (749- 819 ق / 1349-1416م) به سر برد. درحقیقت بیشترین اندوخته‌های علمی او در حدیث، نحو، اصول، معانی بیان، منطق و فقه از ابن‌جماعه است. عزالدین او را بسیارگرامی می‌داشت. او طریقۀ «زینیه» را از پایه‌گذار آن زین‌الدین خوافی صوفی (757- 838 ق / 1356-1435م) و هندسه را نزد شهاب‌الدین ابوالعباس مشهور به ابن‌مجدی (767-850 ق / 1366-1446م) فرا گرفت. همچنین نزد ابوعبدالله شمس‌الدین بِساطی (760-842 ق / 1359- 1439م) درس خواند و از ابن ابی‌المجد و ابن‌الکویک و تَغْری برمش ترکمانی و جز ایشان استماع حدیث کرد و از عایشه دختر ابن عبدالهادی و الزین المراغی و کمال بن خیر و تاج بن تونسی و جز ایشان اجازۀ روایت گرفت. پس از تبحر در دانشهای گوناگون، از سوی عزالدین بن جَمَاعه و ابن مرزوق و سراج که از بزرگان حنفی بودند، اجازۀ اقراء قرآن و حدیث و دانشهای گوناگون گرفت و بدین‌سان از بزرگان و مشاهیر مدرسان قاهره گردید. آق‌سرایی در مدرسه‌های «مؤیّدیّه» و «صرغتمشیّه» تفسیر قرآن و در مسجد ماردانی فقه را تدریس کرد. نیز در مدارس جابنکیه و ارتمشیّه و جمالیه به تدریس پرداخت. در حوزۀ درس او گروهی از دانشمندان و از آن جمله سخاوی (831-902ق / 1428-1497م) گرد آمدند.

آثار علمی

برخی از نوشته‌های او بدین‌گونه است: 1. حاشیه بر کَشّاف تا پایان سورۀ نساء (4) که طی آن آرای طیبی، چارْبُرْدی، قطب، تفتازانی، اکمل‌الدین، احمدبن یوسف‌السّمین و جز ایشان را که به عنوان حاشیه بر این کتاب نوشته‌اند، گرد آورده و موارد اختلاف ظاهری ایشان را با هم سازش داده است. 2. حاشیه بر 3/4 کتاب فقهی معروف «الهدایة» تألیف برهان‌الدین علی بن ابی‌بکر مزغینانی حنفی، که مطالب آن را از 5 شرح گرد آورده است: النهایة سِغْناقی، الکافی علی‌الوافی، شرح الکنز زَیْلَعی، شرح القوام اتقانی و شرح اکمل‌الدین. 3. شرح بر بخشی از کتاب البدیع النظام ابن ساعاتی (د 696 ق / 1297م) در اصول. 4. حاشیه بر مفتاح العلوم یوسف سکاکی (555-626 ق / 1160-1229م).

مآخذ

بغدادی، اسماعیل‌پاشا، هدیةالعارفین، استانبول، 1951م، 2 / 201؛ حاجی‌خلیفه، کشف‌الظنون، استانبول، 1941م، 2 / 2038؛ سخاوی، محمد بن عبدالرحمان، الضوءاللامع، قاهره، مکتبةالقدسی، 1354ق، 7 / 15-17؛ سیوطی، جلال‌الدین، نظم‌العقیان، به کوشش فیلیپ حِتی، نیویورک، 1927م، ص 139؛ غنیمه، عبدالرحیم، تاریخ دانشگاههای بزرگ اسلامی، ترجمۀ نورالله کسایی، تهران، یزدان، 1364ش، صص 143-144؛ کحاله، عمررضا، معجم‌المؤلفین، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 9 / 29.

کاظم موسوی بجنوردی