بردسیر

بَرْدْسیر، شهرستان و شهری در استان کرمان که از آن به مشیز نیز یاد می‌شود.

وجه تسمیه

بردسیر معرب برشیر مأخوذ از به اردشیر است. این نام در زبان پهلوی «وِهْ اَرْتَخْشیر» بوده که بعدها به «وه اردشیر» و «بِه اردشیر» تبدیل شده است (نک‌: نولدکه، 61؛ بارتولد، 137؛ لسترنج، 303). برخی از جغرافی‌نویسان نام بردسیر را به معنای منطقۀ سردسیر در مقابل گرمسیر آورده‌اند (نک‌: زین العابدین، 134). تا قرن 8ق/14م نام بردسیر بر مرکز ولایت کرمان (شهر کنونی کرمان) اطلاق می‌شد. پس از این تاریخ، نام کرمان نیز در منابع به جای بردسیر به کار برده می‌شده است (نک‌: شبانکاره‌ای، 188). ظاهراً از قرن 10ق به بعد نام بردسیر دیگر برای اطلاق به مرکز ایالت به کار برده نشد (EI2 , V/150). بردسیر به‌تدریج به ناحیۀ کوهستانی غربی کرمان (بلوک بردسیر) و در نهایت به صورت عام به آبادی مشیز اطلاق شده است (وزیری، جغرافیا...، 133).

شهرستان بردسیر

این شهرستان از شمال به شهرستان کرمان و رفسنجان، از شرق به شهرستان کرمان، از جنوب به شهرستان بافت، و از غرب به شهرستانهای رفسنجان و سیرجان محدود است (سرشماری...، نقشه). شهرستان بردسیر از یک بخش، 6دهستان و 3شهر به نامهای بردسیر، گلزار نگار تشکیل شده است (نشریه...، 42). این شهرستان در دره‌ای با جهت شمال غربی ـ جنوب شرقی در جنوب غربی کرمان واقع است. دره دارای شیب ملایمی است که ارتفاع آن میان 970‘1 و 300‘2 متر از سطح دریا تغییر می‌کند (میرحیدر، 469). کوه کله گاو در شمال غربی درۀ بردسیر، کوههای بال دراز وکله قرمز در حد شمالی دره، کوههای جوپار در حد شرقی دره، کوه هزار در جنوب درۀ بردسیر (همو، 469-470)، کوه توم بلوچی در مغرب کوه هزار، کوه سنگ صیاد و کوههای اهورک و نارپ در مغرب آن، کوه چهل تن در گوشۀ جنوب غربی دره، کوه پنج در مغرب درۀ بردسیر، کوه شاه یا لاله‌زار در جنوب دره، و کوه بیدخون (بیدخان) در جنوب شرقی شهرستان واقع است (همو، 470؛ رزم‌آرا، 102-103).
از رودهای مهم این شهرستان لاله‌زار است که از کوههای لاله‌زار و بیدخون سرچشمه می‌گیرد؛ سپس با پیوستن رودخانه‌های فصلی پرشمار به آن و آبیاری نمودن زمینهای جنوب شهر بردسیر به نام رود آب‌ بخشا از حدود یک کیلومتری شرق بردسیر عبور می‌کند. این رود در جهت شمال باختری ادامه می‌یابد و سپس به نام کبوترخان در زمینهای شرق رفسنجان فروکش می‌نماید (فرهنگ...، 36؛ میرحیدر، 472). بعد از لاله‌زار، رود چاری از لحاظ اهمیت دومین رود درۀ بردسیر است (همانجا). از آبهای راکد شهرستان می‌توان به دریاچۀ ترشاب و دریاچۀ حلبی‌ساز اشاره کرد (جغرافیا...، 2/943). کاریزها و چاههای ژرف زیادی نیز در اطراف بردسیر وجود دارد (فرهنگ، همانجا).
آب و هوای این شهرستان معتدل و کوهستانی، و زمستانهای آن سرد است. این شهرستان میدان وزش بادهای موسمی و فصلی است (جغرافیا، همانجا).
جمعیت شهرستان در سرشماری 1375ش، 745‘65 نفر بوده است که از این شمار 61/39٪ در نقاط شهری و 95/57٪ در نقاط روستایی سکنیٰ داشته‌اند (سرشماری، شانزده). تیره‌های گودری، کماجی، خضری و کورکی از طایفۀ افشار در اطراف این شهرستان به شیوۀ چادرنشینان زندگی می‌کنند (فرهنگ، 37).
کشاورزی عمده‌ترین فعالیت و درآمد اقتصادی مردم این شهرستان را تشکیل می‌دهد. مهم‌ترین فرآورده‌های کشاورزی بردسیر گندم، جو، چغندرقند، پنبه، دانه‌های روغنی، سیب‌زمینی، پسته، میوه و تره‌بار است. در بیشتر مزارع همراه با کشاورزی، دامداری به ویژه پرورش گوسفند رواج دارد. مهم‌ترین صادرات بردسیر اینهاست: غلات، چغندرقند، مواد لبنی، پشم، پنبه، قالی، گلیم و جاجیم (همانجا؛ جغرافیا، 2/944؛ میرحیدر 475). این شهرستان به سبب قرار گرفتن در مسیر راه کرمان ـ سیرجان ـ بندرعباس، از اهمیت ارتباطی فراوان برخوردار است (جغرافیا، همانجا).

شهر بردسیر

این شهر در °56 و ´34 طول شرقی و °29 و ´55 عرض شمالی، و در ارتفاع 040‘2 متری از سطح دریا واقع است (پاپلی، 96). جمعیت شهر بردسیر طبق سرشماری 1375ش، 524‘25 نفر بوده است (سرشماری، چهل).

آثار تاریخی

سابقۀ تاریخی شهرستان بردسیر به دورۀ پیش از اسلام برمی‌گرددو بر اساس کشفیات باستان‌شناسی، قدمت سکنیٰ در تل ابلیس (در 18 کیلومتری جنوب شرقی شهر بردسیر نزدیک روستای علی‌آباد) حدود 7 هزار سال تخمین زده شده است (نک‌: میرحیدر، 466-469). در روستای نگار (قنات باغ‌نگار) در 18 کیلومتری جنوب شرقی بردسیر که راه اصلی کرمان به بافت از آن می‌گذرد، ویرانه‌های مسجدی کهن با مناره‌ای از دورۀ سلجوقی به نام برج‌نگار، با کتیبه‌ای به خط کوفی در آن قرار دارد. ظاهراً این ویرانه‌ها با مقر شهر تاریخی خَنّاب (ابن‌اثیر، 9/547: جناب؛ مقدسی، 347: خوناوب) مطابقت دارد که در مسیر راه سیرجان و بم قرار داشته است. به نوشتۀ مقدسی این شهر در قرن 4ق/10م مسجد جامعی در میان بازار داشته، و دارای کشتزارهای فراوان بوده است (ص 348).
آبادی کوچک غویرا (یا غُبیرا) در حدود 45 کیلومتری شرق شهر بردسیر نیز دارای آثار تاریخی است. به گفتۀ مقدسی غبیرا دارای کهن‌دژی بوده، و مسجد جامع آن در میان شهر، و بازار آن در بیرون شهر توسط ابن الیاس ساخته شده بوده است (همانجا). روستای قلعه عسکر در حدود 64 کیلومتری جنوب شهر بردسیر دارای کاروانسرایی قدیم (از دورۀ قاجاریه) است (وزیری، جغرافیا، 135). بردسیر زیارتگاهی به نام بقعۀ پیر بر حق جارسوز از قرن 7ق/13م دارد که احتمالاً روی آتشکده‌ای بنا شده است (فرهنگ، همانجا). این بقعه دارای تزیینات گچ‌بری و خطوط کوفی و نقاشیهای بسیار جالب، و آرامگاه 3تن از مشاهیر است (همانجا).

پیشینۀ تاریخی

از مشیز نخستین بار در اوایل سدۀ 6ق/ 12م در عقدالعلیٰ با عنوان مرغزار مشیز یاد شده است (افضل الدین، 98). در دورۀ سلاجقۀ کرمان، آبادی مشیز مرغزار پهناوری بود که همه ساله احشام و اسبها را در آنجا به چرا می‌بردند و امرای ولایت در آنجا به ییلاق می‌رفتند (نک‌: محمد بن ابراهیم، 81). قرارگیری این شهر بر سر راههای اصلی، آن را به محل کشاکش و نزاع در برخی مقاطع تاریخی تبدیل کرد (مثلاً نک‌: ناصرالدین، 33-34، 75-76؛ مرعشی، 54، 68-69).
در 1205ق/1791م لطفعلی خان زند از راه سیرجان وارد مشیز شد و محمدقلی خان اَرشلوی مشیزی، رئیس بلوک بردسیر از وی استقبال کرد (وزیری، تاریخ، 343). در 1208ق آقا محمدخان قاجار برای تصرف قلعۀ مشیز با لطفعلی خان جنگید و او را شکست داد و لطفعلی خان ناچار به کرمان گریخت (هدایت، 9/253). در 1257ق/1841م قلعۀ مشیز به تصرف آقاخان محلاتی درآمد و از آنجا فتح نامه به اطراف و اکناف فرستاد. (همو، 10/248، 260).
میرزاآقا خان کرمانی از آزادی‌خواهان عصر مشروطیت، در قلعۀ مشیز از دهات بلوک بردسیر متولد شد (باستانی، 230)، مقارن دورۀ قاجار، مشیز قلعۀ معروفی به نام ابردژ داشت. این قلعه مقر عامل حکمران کرمان و ضابط املاک خالصۀ بلوک بردسیر بود (وزیری، جغرافیا، 136؛ رزم آرا، 105). به گفتۀ وزیری در همین دوره، بلوک بردسیر دارای محصولات کشاورزی انبوهی بود که به‌ویژه نخود آن از طریق بندرعباس به هندوستان صادر می‌شد (همانجا).

مآخذ

ابن اثیر، الکامل؛
افضل‌الدین کرمانی، احمد، عقد العلیٰ، به کوشش علی محمد عامری نائینی، تهران، 1356ش؛
باستانی پاریزی، محمدابراهیم، تعلیقات بر جغرافیای کرمان (نک‌: هم‌، وزیری)؛
پاپلی یزدی، محمدحسین، فرهنگ آبادیها و مکانهای مذهبی کشور، مشهد، 1367ش؛
جغرافیای کامل ایران، وزارت آموزش و پرورش، تهران، 1366ش؛
رزم آرا، علی، جغرافیای نظامی کرمان، تهران، 1323ش؛
زین‌العابدین شیروانی، بستان السیاحة، تهران، 1315ق؛
سرشماری عمومی نفوس و مسکن (1375ش)، نتایج تفصیلی، شهرستان بردسیر، مرکز آمار ایران، تهران، 1376ش؛
شبانکاره‌ای، محمد، مجمع الانساب، به کوشش هاشم محدث، تهرانف 1363ش؛
فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور (سیرجان)، ادارۀ جغرافیایی ارتش، تهران، 1362ش، ج 105؛
محمد بن ابراهیم، سلجوقیان و غز در کرمان، به کوشش باستانی پاریزی، تهران، 1343ش؛
مرعشی صفوی، محمدخلیل، مجمع التواریخ، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، 1328ش؛
مشیزی (بردسیری)، محمدسعید، تذکرۀ صفویۀ کرمان، به کوشش باستانی پاریزی، تهران، 1369ش؛
مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، بیروت، 1408ق/1987م؛
میرحیدر، دُرّه، «گزارشی از یک مطالعۀ جغرافیایی»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، تهران، 1346ش، س 14، شم‌4؛
ناصرالدین منشی کرمانی، سمط العلیٰ، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، 1362ش؛
نشریۀ دفتر تقسیمات کشوری، معاونت سیاسی اجتماعی وزارت کشور، تهران، 1379ش، شم‌2؛
نولدکه، تئودر، تاریخ ایرانیان و عربها در زمان ساسانیان، ترجمۀ عباس زریاب، تهران، 1358ش؛
وزیری کرمانی، احمدعلی، تاریخ کرمان، به کوشش باستانی پاریزی، تهران، 1340ش؛
همو، جغرافیای کرمان، به کوشش باستانی پاریزی، تهران، 1353ش؛
هدایت، رضاقلی، ملحقات روضة الصفا، تهران، 1339ش؛
نیز:

Barthold W.W., An Historical Geography of Iran, tr. S. Soucek, Princeton, 1984;
EI2 ;
Le Strange, G., The Lands of Eastern Caliphate, London, 1966.
ابوالحسن مبیّن