ابوالحسن پوشنجی

اَبوالْحَسَنِ پوشَنْجی، علی‌ بن احمد بن سهل (د 348 ق / 959 م)، عارف، زاهد و از جملۀ جوانمردان خراسان. ابوالحسن چون از مردم پوشنگ هرات بود، به پوشنجی شهرت یافت. وی در جوانی زادگاه خود را ترك گفت و در نیشابور اقامت گزید (ابونعیم، 10 / 379؛ عطار، 2 / 75؛ ابن ملقّن، 252؛ انصاری، 421).
وی در هرات از ابوجعفر محمد بن عبدالرحمن شامی و حسین بن ادریس انصاری و دیگران استماع حدیث كرد (سبكی، 3 / 344؛ ابن تغری بردی، 3 / 320) و در نیشابور مدتی با ابوعثمان حیری صحبت داشت (سبكی، همانجا). در سفری به شام طاهر مقدسی و ابوعمر دمشقی را ملاقات كرد و در عراق با ابن عطا و جْرُیری مصاحب بوده و با شبلی نیز دربارۀ مسائل [عرفانی] گفت‌وگو داشته است (سلمی، 481؛ انصاری، عطار، همانجاها) و ابوعبدالله حاكم، ابوالحسن علوی و عبدالله بن یوسف اصفهانی از وی حدیث روایت كرده‌اند (ابن عساكر، 11 / 840؛ ابن تغری بردی، همانجا).
پوشنجی در علم توحید و علوم معاملات از مشایخ بزرگ زمان خود و نیز صاحب طریقۀ نیكو در فتوّت و تجرید و دین‌دار بود و دستگیری از مستمندان را بر خود واجب می‌دانست (نك‌ : سلمی، انصاری، همانجاها؛ جامی، 225) و داستانهایی كه از اینگونه خصلتهای او نقل كرده‌اند، مؤید این قول است (نك‌ : غزالی، 2 / 179؛ قشیری، 249؛ عطار، 2 / 76؛ ابن‌ملقن، 254-255؛ ابن‌جوزی، 204). هنگامی كه از سفر عراق بازگشت به الحاد منسوبش كردند (عطار، 2 / 75) و به گفتۀ انصاری «مگر در عقیده وی را خللی بوده یا خطایی در سخن» (همانجا). شاید به همین جهت بود كه در نیشابور خانقاهی بنا كرد و به عبادت پرداخت و تا هنگام وفات از مردم كناره گرفت (ابن عساكر، سبكی، همانجاها؛ ابن ملقن، 252). گفته‌اند كه وی در نماز جمعه و جماعت شركت نمی‌كرد و چون از این جهت ملامتش كردند در جواب گفت: اگر بركت در جماعت است، سلامت در عزلت است (ابن‌ جوزی، 289؛ ابن ‌عساكر، 11 / 843). پوشنجی در نیشابور درگذشت و ابوالحسن محمد بن ابی‌اسماعیل علوی او را غسل داد و بر او نماز خواند (ابن عساكر، 1 / 841؛ ابن ملقن، همانجا) و در محلۀ قزالشیخ در كنار مزار حمدون قصار و ابوعلی ثقفی و عبدالله بن منازل به خاك سپرده شد (خلیفۀ نیشابوری، 145؛ ابن‌ عساكر، 11 / 840، 841).
نوشته یا تألیفی به او نسبت نداده‌اند، لیكن بسیاری از اقوال او در باب فتوت و مروت و صحبت در تذكره‌ها نقل شده است. این سخن او معروف است كه گفت: «تصوف پیش از این حقیقتی بود كه نامی نداشت و امروز نامی است كه حقیقتی ندارد».

مآخذ

ابن تغری بردی، النجوم؛
ابن جوزی، عبدالرحمن، تلبیس ابلیس، بیروت، 1368 ق؛
ابن‌ عساكر، علی‌ بن ‌حسن، تاریخ مدینة دمشق، عمان، دارالبشیر؛
ابن ملقن، عمر بن علی، طبقات‌ الاولیاء، به كوشش نورالدین شریبه، بیروت، 1406 ق / 1986 م؛
ابونعیم اصفهانی، احمد بن عبدالله، حلیة ‌الاولیاء، بیروت، 1387 ق / 1967 م؛
انصاری هروی، خواجه عبدالله، طبقات ‌الصوفیه، به كوشش عبدالحی حبیبی، كابل، 1341 ش؛
جامی، عبدالرحمن بن احمد، نفحات‌الانس،به كوشش مهدی توحیدی‌پور، تهران، 1336 ش؛
خلیفۀ نیشابوری، احمد بن محمد، ترجمه و تلخیص تاریخ نیشابور حاكم نیشابوری، به كوشش بهمن كریمی، تهران، 1339 ش؛
سبكی، عبدالوهاب بن علی، طبقات الشافعیة الكبری، به كوشش محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، بیروت، 1384 ق / 1965 م؛
سلمی، محمد بن حسین، طبقات‌ الصوفیة، به كوشش پدرسن، لیدن، 1960 م؛
عطار، فریدالدین، تذكرة ‌الاولیاء، به كوشش محمد قزوینی، تهران، 1336 ش؛
غزالی، محمد بن محمد، كیمیای سعادت، به كوشش حسین خدیو جم، تهران، 1361 ش؛
قشیری، عبدالكریم بن هوازن، الرسالة القشیریة، به كوشش معروف زریق و علی عبدالحمید بلطه‌جی، دارالخیر، 1408 ق / 1988 م.

غلامعلی آریا