نویسنده (ها) :
محمد عبدعلی
آخرین بروز رسانی : چهارشنبه 21 خرداد 1399 تاریخچه مقاله
اِبْنِ واصِل، محمد بن واصل بن ابراهیم تمیمی حنظلی، والی فارس در زمان خلافت معتمد عباسی (حک 256-279 ق / 870-892 م)، تاریخ تولد و وفات و همچنین زادگاه وی روشن نیست. مختصر آگاهیی که دربارۀ نسب و اسلافش وجود دارد، از نوشتۀ اصطخری (د 346 ق / 957 م) فراتر نمیرود. به گفتۀ او (ص 142) ابن واصل از خاندان. حنظلة بن تمیم از فرزندان عروة بن اُدَیّه بوده است که در روزگار بنی امیه و بعد از کشته شدن عروه، از بحرین به فارس مهاجرت کردند و در اصطخر سکنی گزیدند و به تدریج از زمینداران بزرگ بود، چنانکه خراج سالانۀ املاکش به سه میلیون دینار بالغ میگردید. جز این از زندگی ابن واصل تا قبل از 256 ق اطلاعی در دست نیست. در آغاز خلافت معتمد، ابنواصل به یاری یکی از کردان به نام احمد بن لیث بر ضد حارث بن سیما شرابی که عامل خلیفه در فارس بود، شورش کرد و پس از قتل وی بر آنجا مسلط شد (طبری، 9 / 474). اصطخری (همانجا) دربارۀ تسلط ابنواصل بر فارس روایت دیگری را ذکر میکند که بر طبق آن وی از طرف معتمد مأمور سرکوب امیران ترک فارس گردید و بجز ابراهیم بن سیما و چند تن دیگر همه را به قتل رساند. تسلط ابنواصل بر فارس زمانی رخ داد که بر سر تصاحب این ولایت ثروتمند بین یعقوب لیث و معتمد خلیفه رقابت پدید آمده بود. از این پس بیشتر دوران کوتاه حکومت ابنواصل، در پی کسب قدرت، صرف کشمکش و نبرد و گاه سازش با این دو جناح گردید. ازاینرو در 257 ق به مخالفت با خلیفه پرداخت (طبری، 9 / 489)، ولی هنگامی که شنید یعقوب لیث قصد لشکرکشی به کرمان و فارس دارد، چون یارای مقابله نداشت، در کرمان به پیشواز وی رفت و با پیشکش اموال و هدایای بسیار اطاعت و فرمانبرداری خویش را نشان داد. یعقوب هرچند حکومت او بر فارس را پذیرفت، ولی مدتی بعد در نخستین روزهای محرم 258 خود وارد فارس شد و آنجا بود که منشور حکومت برخی از نواحی ایران چون فارس و کرمان را که معتمد توسط برادر خود ابواحمد موفق فرستاده بود، دریافت کرد ( تاریخ سیستان، 216). در منابع موجود دربارۀ نقش ابنواصل در این مصالحه که بین یعقوب و خلیفه انجام شد، مطلبی نیامده است، جز آنکه طبری خبر اطاعت ابنواصل از خلیفه و تسلیم خراج آن سال را به او آورده است (9 / 490). پس از این تا 261 ق خبری از او در دست نیست؛ در این سال وی با عبدالرحمن بن مفلح که از جانب سپهسالار ترک موسی بن بغا برای حکومت بر فارس گسیل شده بود، در رامهرمز جنگ سختی کرد. در این جنگ عبدالرحمن شکست خورد و به اسارت درآمد و کمی بعد به رغم درخواست خلیفه به دست ابنواصل کشته شد. در هر حال ابنواصل در این جنگ غنایم بسیاری به چنگ آورد (همو، 9 / 512-513؛ اصطخری، 142-143). رسیدن خبر این نبرد به یعقوب لیث در سیستان بار دیگر طمع او را برای تسلط بر فارس و به چنگ آوردن غنایم و سرکوب ابن واصل که دم از استقلال میزد، برانگیخت. چنانکه در 17 شعبان 261 ق / 28 مۀ 875 م از سیستان به قصد فارس حرکت کرد و در اصطخر اموال و خزاین ابنواصل را که در این زمان در اهواز به سر میبرد، تصاحب کرد. کمی بعد در ذیقعدۀ همان سال پس از بازگشت ابنواصل به فارس، در بیضا پیکاری میان آنان درگرفت. در این نبرد ابنواصل شکست خورد و گریخت. دربارۀ چگونگی این نبرد و پیامدهای آن گزارشهای متفاوتی در منابع وجود دارد که باتوجه به قراین تاریخی روایت تاریخ سیستان که با جزئیات بیشتری همراه است، دقیقتر مینماید. طبق این روایت یعقوب با توسل به حیلهای ابن واصل را غافلگیر و شمار بسیاری از لشکریانش را نابود کرد، ولی به رغم کوشش بسیار موفق به دستگیری او نشد. بنابر این گزارش طبری و به تبع او ابناثیر دربارۀ مصادرۀ اموال ابنواصل توسط یعقوب در این تاریخ (طبری، 9 / 514؛ تاریخ سیستان، 225- 228؛ ابناثیر، 7 / 275-277) درست به نظر نمیرسد. پس از شکست بزرگ یعقوب در دیرالعاقول در رجب 262، بار دیگر ابنواصل از طرف معتمد عهدهدار حکومت فارس شد. پس سپاهی از گریختگان گردآورده، به فارس رفت و بر آنجا مسلط گردید، اما این موفقیت دیری نپایید، زیرا سپاهی از طرف یعقوب برای سرکوب وی گسیل شد. ابنواصل که توان مقابله با این سپاه را نداشت، به سیراف گریخت و سعی کرد با کشتی فرار کند، ولی موفق نشد و دستگیر گردید و در محرم 263 نزد یعقوب فرستاده شد (طبری، 9 / 519؛ تاریخ سیستان، 228- 229؛ ابناثیر، 7 / 291-292). یعقوب او را زندانی کرد و برای دستیابی به اموالش که در قلعۀ مستحکمی به نام سعیدآباد ــ در حوالی رامجرد از توابع اصطخر (اصطخری، 117) ــ یا خرّمه (طبری، 9 / 514) قرار داشت، به شکنجهاش پرداخت. بدین صورت ابنواصل قلعه و تمام اموال آن را تسلیم یعقوب کرد ( تاریخ سیستان، 229- 230). طبری (همانجا) بهای این اموال را چهل میلیون دینار تخمین زده است. ابنواصل پس از دستگیری دو سال دیگر در زندان بود، تا آنکه به سبب بروز شورش در زندان به دستور یعقوب کشته شد (اصطخری، 143). به این ترتیب میتوان حدس زد که سال مرگ وی بین 265-266 ق بوده باشد. پس از این شکست فارس همچنان تا مدتها در دست صفاریان باقی ماند.
مآخذ
ابن اثیر، الکامل؛ اصطخری، ابراهیم بن محمد، مسالک الممالک، لیدن، 1927 م؛ تاریخ سیستان، به کوشش محمدتقی بهار، تهران، 1314 ش؛ طبری، تاریخ.